Հետադարձ Հայացք

Խ. Մանասելյան (Խաչիկ-Ապեր)

Վերին Հանդեցի Մանասելի որդի Խաչատուրը, 1941 թ-ին զորակոչվելով ռազմաճակատ, այլևս չի վերադարձել: Կինը՝ Շողերը, նրա մեկնելուց մեկ տարի էլ չանցած՝ հյուծվել ու մահացել է ինչ-որ հիվանդությունից: Որբ մնացած հինգ երեխաներից երկուսին՝ Մարտունին ու Արգենին, Խաչատուր պապիս քույր Սանդուխտն ու իր ամուսինը՝ շամախեցի Խաչատուրը հանձն են առել իրենց հետ տանել Շամախի՝ հուսալով, որ այնտեղ ավելի հեշտ կլինի որբերից գոնե երկուսի հոգսը հոգալը: Երեխաներից ավագը՝ Հայկազը, որն իմ հայրն է և այդ ժամանակ հազիվ 14 տարեկան դպրոցական է եղել, առավոտ կանուխ հասցրել է անտառից ավանակով փայտ բերել ու ծախել, դասերից հետո ուրիշ մանր-մունր ծառայություններ  է մատուցել համագյուղացիներին, որպեսզի կարողանա պատերազմի դաժան տարիներին սնունդ հայթայթել իր, եղբոր՝ Գառնիկի և կրտսեր քրոջ՝ Մարուսի համար:

1949-ին 22 տարեկան հայրս ամուսնացել է գյուղի աղքատ նախրապան Հարությունի աղջկա՝ Մարգարիտի հետ, որը մինչև 1961 թ-ը լույս աշխարհ է բերել 7 զավակ: 5-րդը, ծնվելուց մեկ տարի չանցած, մահացել է: Ես չորրորդն եմ (ծնվել եմ 1956 թ-ի մարտի 25-ին), ինձնից հետո ունեցել եմ ևս մեկ եղբայր, որն ընտանիք կազմելուց և երկու զավակ ունենալուց հետո իր աշխատավայրում վթարի զոհ դարձավ: Կրտսեր քույրս իր ընտանիքով բնակվում է Քաջարանում, որտեղ նաև հայրս է ապրում (մայրս մահացավ 2008 թ-ին), իսկ մյուս քույրս, որը մեզնից ավագն է, ընտանիքի հետ ապրում է Արարատ քաղաքում: Ավագ եղբայրս՝ Սուրիկը, մորս մահից երկու տարի առաջ մահացել է ստամոքսի հիվանդությունից: Ինձնից մեծ մյուս եղբայրս՝ Գևորգը, իր որդու ընտանիքի հետ ներկայումս ապրում է Ռուսաստանում, մերձմոսկովյան մի քաղաքում: Վերջին քսան տարիների ընթացքում խիստ հազվադեպ եմ տեսնում այդ եղբորս, լավագույն դեպքում՝ երկու տարին մեկ:

Երբ մայրս հղի է եղել իմ այդ եղբորով, օրերից մի օր Իբիշ անունով թուրք անտառապահը դիմացի սարից գյուղ բերող ճանապարհին կանգնեցրել է հորս և սկսել տնտղել ավանակի վրա բարձած փայտերը: Տեսնելով, որ դրանց մեջ կան նաև մի քանի թաց ճյուղեր, Իբիշը կեղտոտ հայհոյանքներ է տեղացել հորս հասցեին, որի հետևանքով էլ հայրս մի լավ ջարդել է նրա կողերը: Գործը հասել է դատարան, և հորս դատապարտել են մեկ տարվա հարկադիր աշխատանքի, որը նա կրել է քաջարանյան գաղութում:

Բանտարկված հորս հերթական այցելության գնալով՝ մայրս նրա համար մի անգամ ծխախոտ, թխվածքի մի երկու կտոր ու մածուն է տարել: Բանտարկյալներից մեկը փորձել է վախեցնելով դրանք խլել հորիցս, և ուժի պակասությունից չբողոքող ու զայրացկոտ հայրս սրան էլ է մի լավ ծեծել: Ծեծ ուտելուց հետո այդ մարդը սպառնացել է, միայն իրեն հայտնի եղանակներով, վրեժ լուծել հորիցս: Ի վերջո այդ հակամարտությունը հարթել է Ալբերտ Սուքիասյանը (մականունը՝ Գռզո), որն այն ժամանակ ճակատագրի բերումով նստած է եղել այդ նույն քաջարանյան գաղութում

(Հարգելի Ալբերտ Սուքիասյանի զավակնե՛ր, չգիտեմ, թե որտեղ եք դուք հիմա, բայց ընդունե՛ք ձեր հորն ուղղված իմ երախտագիտության խոսքը: Գիտեմ, որ վերջերս նա կնքել է իր մահկանացուն: Հազա՜ր ողորմի իրեն: Եթե այն ժամանակ նա չմիջամտեր այդ կռվին և իր ազդեցիկ հեղինակությամբ չկանխեր ստահակին, ես երևի երբեք չէի ծնվի և այժմ չէի գրի այս տողերը…):

Մորական պապիս աղոտ եմ հիշում, որովհետև մահացել է, երբ ես դեռ դպրոց չէի հաճախում: Տպավորվել է միայն այն, որ նա որսորդական հրացան ուներ: Հիշում եմ նաև մի դրվագ, երբ նա, չնայած ձեռքերն արդեն ծերությունից դողում էին, դիպուկ կրակոցով այգու ցանկապատի վրայից որսաց ինձ անհայտ մի թռչուն:

Տատս՝ Նունիկը, համեմատաբար երկար ապրեց և իր առանձնահատուկ բարության ու հանգիստ բնավորության շնորհիվ անջնջելի հետք է թողել հիշողությանս մեջ: Լավ հիշում եմ նրա ճախարակը, թել մանելն ու ներկելը, ածուխով տաքացվող արդուկը… Նա մահացավ, երբ ես արդեն ամուսնացած էի, և արդեն հասցրել էի ևս մեկ ծոռ պարգևել իրեն: Մինչև հիմա էլ հիշում եմ ձմեռային վառարանի մոտ պատմած նրա հեքիաթներն ու թարմ լավաշի բույրը, որովհետև տատս գյուղի հացթուխն էր և իր աշխատանքի պտուղներից հաճախ մեզ էլ էր բաժին հանում:

Բանտից ազատվելուց հետո պապական հին տունը վերաշինելուց ու ընդարձակելուց զատ, մեր մանկության դժվարին տարիներին հայրս հասցրել է նաև հեռակայելով ու տնից ամիսներով բացակայելու գնով լեռնագործի մասնագիտություն ձեռք բերել  Երևանում և ոչ մեծ ղեկավար աշխատանքի անցնել Քաջարանի նորաբաց պղնձամոլիբդենային կոմբինատում: Վերջինս այժմ ՀՀ արդյունաբերական հսկաներից է: Հայրս նաև լավ հյուսնի համբավ ուներ գյուղում, որից երբեմն-երբեմն եկամուտ էր ստանում: Երկար տարիներ մայրս էլ է բանվորություն արել ճանապարհաշինության ասպարեզում, որպեսզի լրացնի հորս վաստակի պակասած մասը:

Երկու իրարից ոչ հեռու հողամաս ունեինք, որոնցում ամեն տարի լոբի ու կարտոֆիլ էինք ցանում: Տան մոտի հողամասում ամեն տարի բերք էին տալիս պապական հինավուրց տանձենին (որը հիմա էլ դեռ կա) և հորս տնկած խնձորենիները, բալենիներն ու շլորենիները: Գոմում մշտապես պահում էինք 5-6 ոչխար և մի կով: Հաճախ եղբայրներիս հետ, երբ ամիսը մեկ անգամ մեր հերթն էր գալիս, ես էլ էի մասնակցում գյուղի ոչխարի հոտը դիմացի սարը տանելու և այնտեղ ամբողջ օրն անցկացնելու «հովվերգական» գործին:

Արդյունքում, մինչև 1968 թ-ի հունիսի 9-ի երկրաշարժը, մեր ընտանիքն արդեն քիչ թե շատ բարեկեցիկ էր, և հորս կարած այծի կաշվի տրեխներից կամաց-կամաց անցնում էինք խանութից գնված բրեզենտե էժան կոշիկներին ու ձմեռային երկարաճիտ սապոգներին: Ձմռան ամիսներին գյուղի նեղլիկ փողոցները հաճախ պատվում էին ձյան հաստ շերտով, և այդ առումով սապոգները մեզ համար ուղղակի փրկություն էին: Մանավանդ որ՝ 8-ամյա դպրոցը գտնվում էր հարևան փոքրիկ գյուղակում, և ամեն առավոտ դիք սարալանջով դպրոցականների խումբը երկար ճանապարհ էր կտրում՝ պայուսակներն ու թանաքամանները վզներից կախ:

Գյուղի մյուս երեխաների համեմատությամբ մենք բոլորս էլ շատ առաջադեմ աշակերտներ էինք: Հատկապես ի՛նձ էին շատ գովում: Հավանաբար դրա համար որոշակի հիմքեր եղել են, քանի որ ի վերջո վեց երեխաներից միայն ես միջնակարգ դպրոցն ավարտեցի ոսկե մեդալով: Ավագ քույրս՝ Լարիսան, հաջողությամբ ընդունվեց և ավարտեց Երևանի մանկավարժական ինստիտուտի ֆիզմաթ ֆակուլտետը: Ինձնից մեծ երկու եղբայրներս՝ Սուրիկն ու Գևորգը, միանգամից բուհ չընդունվեցին, բայց բանակից հետո շարունակեցին իրենց ուսումը՝ մեկը Մոսկվայի լեռնագործական ինստիտուտում, մյուսը՝ Արարատի նորաբաց տեխնիկումում (Լարիսան այդ ժամանակ արդեն ամուսնացել և ապրում էր Արարատում): Փոքր եղբայրս՝ Վահրամը, Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտում ձեռք բերեց հորս մասնագիտությունը և, մի քանի գործ փոխելուց հետո, հենց հորս աշխատած տեղն էր զբաղեցնում, երբ տեղի ունեցավ ճակատագրական վթարը: Նրա մահվան վիշտը մինչև այսօր դեռ չի ամոքվել մեր, մեր բոլոր բարեկամների և իր ընկերների սրտերում: Պատճառը նրա կենսուրախ ու խոհուն բնավորությունն էր և բոլորին հասնելու հրաշալի հատկությունը: Նա նաև մի տեսակ կապող օղակի դեր էր կատարում հայրական օջախից դես ու դեն ցրված ու տնավորված իր եղբայրների ու քույրերի միջև:

Փոքր քրոջս բուհ ընդունվելու փորձն ապարդյուն անցավ, թեև դպրոցում սովորում էր բարձր առաջադիմությամբ: Բայց ոչինչ կորած չէ, որովհետև այդ քույրս իր բազմաշնորհ ամուսնու՝ Անուշավանի հետ օրինակելի ու բարեկեցիկ ընտանիք կազմեց, և հիմա նրանց երեք զավակներն էլ այսօր հաջողությամբ հաղթահարում են բուհական կրթություն ստանալու պատվարժան գործը: Լավ է, որ այդպիսի դրական միտում կա համարյա բոլոր հայ ընտանիքներում: Գրագիտություն ու կրթություն սիրող ազգ ենք, և նման ազգերը հազվագյուտ բացառություն են: Ափսոս՝ հաճախ ինքներս մեզ անտերության ենք մատնում և թույլ տալիս, որ անգրագետ խավերը մեր գլխին իշխանություն բանացնեն:

Հայրս իր ձեռքով գրապահոց էր շինել և, լինելով գրքասեր մարդ, այն լցրել էր հայալեզու գեղարվեստական գրականության առատ նմուշներով: Մինչև 5-րդ դասարանը ներառյալ՝ արդեն հասցրել էի բոլոր այդ գրքերը կլանել՝ սկսած մանկականից, վերջացրած մեծականով:

Ուժգին երկրաշարժի հետևանքով գյուղի քարաշեն տները ճաքճքեցին, և ողջ գյուղը դրանից հետո սկսեց ապրել գետափին հապճեպ խփված վրաններում, որոնք քոչինյանական խորհրդային իշխանությունը բավարար քանակով հասցրել էր բերել ու բաժանել  երկրաշարժից տուժածներին:

Սեպտեմբերի մեկի առավոտյան նորից ուժգին ցնցում եղավ, որի հետևանքով դպրոցահասակ երեխաներից շատերին փոքրիկ խմբերով տեղափոխեցին Հայաստանի տարածքում գտնվող տարբեր գիշերօթիկ դպրոցներ: Ինձ, Գևորգին ու Վահրամին բախտ վիճակվեց հանգրվանելու Էջմիածնի հ. 6 գիշերօթիկ դպրոցում, որը գտնվում էր Մայր տաճարի հարևանությամբ: Վահրամը նոր պայմաններին չկարողացավ երկար դիմանալ, և Երևանում այդ ժամանակ սովորող քույրս, այլ ելք չգտնելով, նրան նորից ետ տարավ Քաջարան: Ես ու Գևորգը մնացինք Էջմիածնում մինչև այդ ուսումնական տարվա ավարտը:

Քանի որ միջինից բարձր ընդունակություններ ունեի, դասերս շատ արագ էի պատրաստում՝ ընդամենը մեկ ժամում, երբեմն էլ ավելի արագ: Եվ մինչ դասընկերներս զբաղված էին լինում տետրակներս հերթով արտագրելով, ես անհագ կերպով գեղարվեստական գրքեր էի կարդում մինչև քնելու ժամը: Արդյունքում գիշերօթիկի ոչ փոքր գրադարանը նույնպես չդիմացավ իմ ահավոր ամենակուլությանը:

Այդ տարի գիշերօթիկի դահլիճում կայացավ իմ հորինած երգերից մեկի շնորհանդեսը: Այն նվիրել էի Երևանի 2750 ամյակին, որն այդ տարի արտակարգ եռանդով ու շքեղությամբ նշվում էր ողջ Խորհրդային Հայաստանում: Թեև հասունացման տարիքիս պատճառով ձայնս խեղճացել էր և հազիվ էր լսվում դաշնամուրի նվագակցության տակ, երգս հավանեցին թե՛ նվագակցող երաժշտության դասատուն, թե՛ դահլիճում նստած ունկնդիրները:

Նույն դահլիճի հետ կապված հաջորդ հիշարժան դեպքը հռչակավոր դերասան Ավետ Ավետիսյանի հետ մեր հանդիպումը եղավ: Մեծապես տպավորված ու հիացած էի «իշխան Սաքոյի» նրա ստեղծած կերպարով, որից մի փոքրիկ հատված նա ցուցադրեց այդ հանդիպման ընթացքում: Դրանից երկու տարի անց փորձեցի նմանակել այդ դերը՝ Քաջարանի մեր թաղի բակային պիոներական ճամբարում բեմադրելով Դ. Դեմիրճյանի «Քաջ Նազարը»:

Այդ տարի մի «ավազակային» դերակատարում ևս ունեցա, որի նկարագրությունը, կարծում եմ, որոշ շտրիխներ կավելացնի «իմ կերպարին», որպեսզի ընթերցողի համար այն մի փոքր ավելի ամբողջական դառնա:

Մի առավոտ պարզվեց, որ գիշերը թռցրել են մեր բակային ճամբարի դրոշը, որի շտաբի պետը ես էի: Դա մե՜ծ խայտառակություն էր համարվում, որից հետո ճամբարը պետք է փակվեր՝ ըստ չգրված օրենքի: Փայտաշեն շտաբի դռան փականը ջարդել և գողացել էին նաև իմ կիթառը: Մենք, իհարկե, կարմիր կտոր ճարեցինք և արագորեն վերականգնեցինք դրոշը, որպեսզի կատարվածի մասին «մարդ չիմանա», բայց կիթառս հետ բերելն այլևս անհնարին գործ թվաց մեզ:

Կասկածներն առաջին հերթին ընկան հարևան թաղի խուժան տղերքի վրա, որոնց քիչումիչ ճանաչում էինք: Ես հանդիպեցի մեր թաղի ճարպիկ գողի համբավ ունեցող մեկին և նկարագրեցի իրավիճակը: Վերջինս ասաց, որ պետք է անպայման տեղը հանել և այնպիսի մի «օպերացիա» առաջարկեց, որի խելահեղության աստիճանից ես ենթադրեցի, որ այն կարող է և հաջողությամբ պսակվել: Դրա էությունը հետևյալն էր: Գիշերվա 4-ից 5-ի արանքում երկուսով գնում ենք այդ թաղը, «գործընկերս» թաքնվում է մոտակա շենքերից մեկի մուտքում, իսկ ես հեռվից քար եմ նետում իրենց բակային ճամբարի շտաբի վրա, ապա պառկում գետնին և սկսում գոռալ: Պահակություն անող տղաները դուրս են գալիս շտաբից և մոտենում ինձ, որ տեսնեն, թե ինչ է եղել, և այդ ընթացքում «գործընկերս» սյունի վրայից արագորեն թռցնում է դրոշակը և փախչում:

Ասածն արած է:

Զարթուցիչի փոխարեն միացրի բիոլոգիական ժամացույցս և արթնացա գիշերվա ուղիղ ժամը երեքն անց կեսին: Զգուշորեն դուրս եկա տնից, որպեսզի ոչ ոք չարթնանա ու չհարցնի, թե ուր եմ գնում, և դրսում համբերությամբ սպասեցի «գործընկերոջս»: Վերջինս հայտնվեց չորսն անց կեսի մոտերքը, և մենք ճամփա ընկանք: Տեղ հասանք, «գործընկերս» գնաց թաքնվելու, իսկ ես հարմար մի քար գտա, նետեցի, պառկեցի ու գոռացի: Քիչ անց, իսկապես որ, տղաները դուրս եկան շտաբից ու մոտեցան ինձ: Նրանց հարցին, թե ինչ է եղել, պատասխանեցի, որ այստեղով ինձ համար անցնում էի, տեսա, որ մեկը ուզում է քար նետել ձեր շտաբի վրա, փորձեցի խանգարել, իսկ նա հրեց ինձ, գցեց գետնին, քացով խփեց ու փախավ: Տղաները լուռ լսեցին իմ պատմությունը, անորոշ թոթվեցին իրենց ուսերը և նորից խաղաղ հետ գնացին շտաբ, որպեսզի շարունակեն իրենց խանգարված քունը կամ զրույցը: Ես մի քիչ էլ պառկած մնացի, ապա վեր կացա, թափ տվեցի փոշոտված շորերս, եկա տուն, պառկեցի ու զայրույթս հաղթահարելուց հետո քնով անցա: «Օպերացիան» ավարտված էր:

Հաջորդ օրվա կեսօրից հետո մի կերպ նորից գտա «գործընկերոջս» և հարցրեցի, թե հապա ինչո՞ւ դրոշը չգողացավ: Նա անկեղծորեն խոստովանեց, որ վախեցել է մոտենալ դրոշին, որովհետև պահակություն անողներն իր սպասածից շատ էին: Ես ոչինչ չասացի և այլևս նրան հանդիպելուց ինքս չէի բարևում, ոչ էլ իր բարևին էի երբևէ պատասխանում:

Այսքանից հետո արժե հիշել նաև ավելի վաղ կայացած դերասանական իմ առաջին խաղը՝ «Գիքորը»: Բեմադրությունը կազմակերպել էին Լեռնաձորի 8-ամյա դպրոցի ուսուցիչները՝ մաթեմատիկայի իմ շատ սիրելի ուսուցիչ Ռոբերտ Գրիգորյանի (Ռոբերտ Էջանանցի) նախաձեռնությամբ ու ղեկավարությամբ: Նա հիմա այդ նույն դպրոցի տնօրենն է՝ տաղանդավոր մի մանկավարժ ու հրաշալի անձնավորություն: Ներկայացումը բեմադրվեց ինչպես Լեռնաձորում, այնպես էլ մեր գյուղում: Հիշում եմ՝ երբ «բալի թանկության» պատրվակով բազազ Արտեմը բամփեց գլխիս, և ես վարպետորեն ցած ընկա մեր գյուղի ակումբի բեմին, չորս տարեկան քույրս՝ Լենան, անմիջապես ճչաց ու սկսեց բարձրաձայն լաց լինել՝ արտահայտելով իր բողոքն ու դժգոհությունը, որ եղբորը (թե՞ Գիքորին) այդպես անխղճորեն ծեծում են...

Մի երկու տարի առաջ այցելեցի Ռոբերտ Գրիգորյանին, որպեսզի իրեն նվիրեմ բանաստեղծությունների նոր լույս տեսած հերթական ժողովածուս: Դպրոցի միջանցքի բաց պատուհանի մոտ կանգնած զրուցում էինք, իսկ պատուհանից 20-30 մետր հեռավորության վրա նույն գործով զբաղված էին երկու ծեր լեռնաձորցիներ: Գրիգորյանը ձայնեց, թե ճանաչու՞մ են արդյոք ինձ: Մի պահ լուռ մնալուց հետո ծերունիներից մեկն ասաց. « Իհարկե, ճանաչում ենք. մեր Գիքորը չի՞…»: Թե՛ ես, թե՛ շատ բան տեսած Գրիգորյանն ապշած մնացինք, թե ինչպե՞ս այդ մարդը, 40-ից ավել տարիներ անցնելուց հետո, մորուքիս տակից ճանաչեց Գիքորի երբեմնի դերակատարին: Չէ՞-որ դրանից հետո այդ գյուղում ես համարյա չէի երևացել որևէ երկարատև կամ հիշարժան առիթով և այդ գյուղից շատ քչերին էի ճանաչում: Անգամ հիմա դժվարանում եմ հիշել այն  դասընկերներիս, որ այդ գյուղի ծնունդ լինելով, ինձ հետ միասին խաղում էին «Գիքոր»-ի մեջ: Իսկ այդ մարդը…

Առաջին հորինածս երգը երկրաշարժից քանդված մեր գյուղի մասին էր: Համագյուղացիներիցս շատերն առանձնահատուկ կարոտի զգացումով այդ երգն անպայման հիշում են, երբ որևէ տեղ, որևէ առիթով հանդիպում ենք: Մինչև գիշերօթիկում հայտնվելս դուրեկան ու զիլ ձայն եմ ունեցել: Հիմա զարմանում եմ, թե որքա՜ն շատ երգեր եմ ինչ-որ հրաշքով սովորել ու ճշգրիտ վերարտադրել՝ թե՛ երաժշտության, թե՛ անգիր արած բառերի առումով: Բազմաթիվ ժողովրդական երգեր, Սայաթ-Նովայի հայտնի ու տարածում գտած երգերի մեծ մասը, Ռոզի Արմենի, Մարկ Արյանի, Հասմիկ Մանասերյանի և այլոց  այն տարիներին շատ սիրված երգերը:

Մարտուն հորեղբայրս, որը Բաքվում ուսում առնելուց հետո եկել և աշխատանքի էր անցել Քաջարանում, մեծ սեր ուներ ինչպես ուտել-խմելու, այնպես էլ երգ ու երաժշտության նկատմամբ: Ուստի, երբ ես յոթ թե ութ տարեկան էի, իսկ իրեն հրավիրել էին Շամախու Հնղար գյուղը՝ հարսանիքի, հորս համոզեց և ինձ էլ նստեցրեց «Պոբեդա» մեքենայի մեջ, որպեսզի ամբողջ ճանապարհին զբաղեցնեմ իրեն իմ երգերով, ինչպես նաև երեխայական սուր խոսքերով ու հարցասիրությամբ: Հնղար գյուղում երգեցի նաև հարսանիքի ժամանակ՝ լռեցնելով թրքալեզու ծորուն մուղամները… Տարիներ անց, երբ դեռ հորեղբայրս չէր զոհվել ադրբեջանական «գրադի» կույր բեկորի հարվածից, Կապանի իր բնակարանում ինձ հետ վերհիշելով անցած տարիները, պատմեց հարսանիքի այդ դրվագի հետ կապված ևս մի մանրամասն, որն այն ժամանակ ինձ անհայտ էր մնացել: Պարզվեց, որ գյուղի որոշ հարբած ջահելների ինքնասիրությունը վիրավորվել է այն բանից, որ իրենց գյուղի հարսանիքում այդքան շատ անծանոթ ու անսովոր երգեր են հնչում, և նրանք հարսանիքից անմիջապես հետո փորձել են հորեղբորս հետ քաշքշուկ ու կռիվ սարքել, ինչը բարեբախտաբար կասեցվել է ավելի տարեց ու համեմատաբար սթափ մարդկանց միջամտության  շնորհիվ:

Քանի որ հորական պապիս անունն էի կրում, իմ յոթնամյակը նշվեց առանձնահատուկ ճոխությամբ (հավանաբար դրա համար քիչ դեր չէին խաղացել նաև հորեղբայրներիս խորհրրդատվությունն ու օժանդակությունը): Խնջույքին բոլոր մեր բարեկամներն ու հարազատները ներկայացել էին թանկարժեք նվերներով: Առանձնապես երջանկացել էի քեռիներիս բերած նվերներով: Կիմիկ քեռիս քամանչա էր նվիրել, Էլես քեռիս՝ դափ: Ալբերտ քեռիս այդ ժամանակ, որքան հիշում եմ, ծառայում էր բանակում, թե չէ՝ նա էլ հավանաբար դուդուկ կամ շվի կնվիրեր: Դափն, իհարկե, հետագա մի քանի օրվա ընթացքում ձեռքից ձեռք անցնելով պատռվեց ու մի կողմ նետվեց, իսկ քամանչա նվագելն այդպես էլ չսովորեցի, որովհետև գյուղում չգտնվեց գոնե մեկը, որ կարողանար գեթ մի փոքր նախնական ուղղություն ցույց տալ ինձ:

Երբ երկրաշարժից հետո փողոց հանվեցին գյուղացիների եղած-չեղածն ու թաքուն իրերը, պարզվեց, որ մեր տնից ոչ այնքան հեռու ապրող ջահելներից մեկը կիթառ ունի և քիչումիչ կարողանում է այն նվագել: Հիշում եմ, թե ինչպես արցունքոտվեցին աչքերս, երբ առաջին անգամ լսեցի կիթառի քաղցր նվագի ձայնը: Դրանից անմիջապես հետո ձեռնամուխ եղա ունեցածս քամանչան կիթառի վերածելու դժվարին գործին: Լարերի տակ փայտի կտորներ խցկելուց հետո վրանի խցկոցում այնքան երկար ծլնգացրի անորոշ ու չկապակցված մեղեդիներ, որ դրանով հարուցեցի բոլորի՝ հատկապես հորս, անկեղծ զայրույթն ու դժգոհությունը: Դե, ես էլ, անշուշտ, ի՛մ դժգոհությունը լացակումաց ու խռովկան տոնով հայտնեցի, որ ինձ հացից ու ջրից առավել անհրաժեշտ է կիթառ ունենալ, իսկ ես՝ տեսե՛ք, որ չունեմ…

Շուտով լուրը հասավ ամենահաս  Լարիսային, և նա ինձ անսահման երջանկացրեց՝ Երևանից արձակուրդ գալուց իր հետ կիթառ բերելով: Հենց այդ օրվանից էլ սկսվեց երգահանի իմ գործունեությունը: Նաև բանաստեղծություններ էի հորինում, որոնցից մեկը հորս ջանքերով տպագրվեց «Քաջարան» բազմատիրաժ թերթում: Իհարկե, թերթի խմբագիրն այն համարյա անճանաչելի էր դարձրել, բայց դա չնվազեցրեց իմ պոետական ոգևորությունը: Նախքան Էջմիածնում հայտնվելս, կարմիր կազմով բանաստեղծությունների հաստ տետրս հանձնել էի սիրելի ուսուցչիս՝ Ռոբերտ Գրիգորյանին: Էջմիածնում նրանից ստացա երկարաշունչ, մարգարտաշար ձեռագրով գրված խրատական մի նամակ, որն անգնահատելի դեր է խաղացել իմ աշխարհայացքի ձևավորման և ստեղծագործական ունակություններիս զարգացման գործում: Այդ նամակն իմ արխիվում սրբորեն պահում եմ մինչև այժմ:

Իմ երկրորդ երկարատև ու «հեռավոր» ճամփորդությունը Մարտուն հորեղբորս հետ՝ ինձ հետ կապված նույն պատրվակով, տեղի ունեցավ երկրաշարժից մեկ թե երկու տարի առաջ՝ ամառային արձակուրդիս օրերին: Հորեղբայրներս համատեղ ուժերով նոր «Մոսկվիչ» էին գնել, որի վարողը կրտսեր հորեղբայրս էր: Ավագ հորեղբայրս՝ Գառնիկ Մանասյանն այդ ժամանակ շինարարության բնագավառում հրաշքներ գործելով հերոսացման ճանապարհին էր (Սոց. աշխատանքի հերոս դարձավ 1971-ին), և արդեն հասցրել էր բնակարան ձեռք բերել Երևանում: Մեր այդ ճամփորդության հիմնական նպատակն այդ տան բնակարանամուտը շնորհավորելն էր: Մինչ այդ՝ Գառնիկ հորեղբայրս, ամուսնանալուց հետո, հորս հետ միասին գեղեցիկ ու ամրակուռ տուն էր շինել պապական տան հարևանությամբ՝ հենց մեր տանը կիպ-կպած: Այդ շենքը հիմա էլ կանգուն է և գյուղի ավերված տների մեջ հեռվից աչքի է ընկնում իր կարմիր տանիքով: Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշան և հերոսի կոչում վաստակելուց հետո Գառնիկ հորեղբայրս ընտրվեց նաև ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր, իսկ Ղարաբաղյան շարժման ժամանակ մեդալներով զարդարված իր պիջակը ցուցադրաբար կախել էր Օպերայի հրապարակում և կողքի վրանում շատերի հետ նստել հացադուլի: Տարեց ընթերցողներից շատերը հավանաբար կհիշեն Շարժման այդ դրվագը: Նա նաև հաճախ կրակոտ ելույթներ էր ունենում բազմամարդ հանրահավաքների ժամանակ՝ բացահայտելով իշխանավորների ու կուսակցական գործիչների կեղտոտ ու մութ գործերը: ՀՀՇ-ական լիդերները, իշխանության գալով, իսպառ մոռացան նրա ոչ փոքր օժանդակությունը, վաստակն  ու կատարած գործերը՝ հիասթափեցնելով ու անասելի վիշտ պատճառելով նրան: Այժմ նա մահացել է և թաղված է Երևանից ոչ հեռու՝ Ձորագյուղի գերեզմանատանը:

Մեր տան մուտքը հորեղբորս տան մուտքի հետ կապվում էր միասնական այգու ծառերի բարձրությունը գերազանցող, մոտ մեկ մետր լայնությամբ տախտակամածով, որը մեր երկու ընտանիքների երեխաների համար, մեղմ ասած, այնքան էլ անվտանգ չէր: Մի անգամ, երբ չորս թե հինգ տարեկան եմ եղել, այդ տախտակամածի վրայով ինչ-որ քմահաճույքով ետ-ետ քայլելով եկել եմ և մեր տան դռան դիմաց դրված դույլով լի նոր եռացրած լվացքի ջուրը շուռ տվել վրաս: Երրորդ աստիճանի ծանր այրվածքներ եմ ստացել: Մորս անզոր աղաղակները լսելով, մեր տնից ավելի վեր ապրող հարևանը՝ Վազգենը, տեսնելով իմ ուշակորույս ու ծանր վիճակը, ծածկոցով գրկել է ինձ և ոտքով երեք կմ-ից ավել ճանապարհը համարյա վազելով անցնելով, ինձ հասցրել է Քաջարանի վերին ծայրամասում գտնվող այն ժամանակվա միակ հիվանդանոցը: Դրանով իսկ փրկել է իմ կյանքը, քանի որ գյուղում շտապ օգնության մեքենայի սպասելն ինձ համար հավասարազոր կլիներ մահվան: Մինչև այսօր էլ ձախ կողքիս վրա կրում եմ այդ այրվածքի սպիները: Այրվածքի թեթևակի երևացող մի սպի էլ ձախ այտիս վրա ունեմ, որը ստացել եմ ավելի վաղ՝ մեկ տարեկանում, երբ կարճ ժամանակով աչքաթող արվելուց օգտվելով, այտիս մաշկը խոնարհաբար թողել եմ կաս-կարմիր կտրած վառարանի մետաղյա պատին…

Չգիտեմ՝ հետաքրքրակա՞ն, թե՞ տարօրինակ զուգադիպություն պետք է համարել այն, որ ճակատագիրը ժամանակ առ ժամանակ ինձ նետում է Էջմիածնի Մայր տաճարի շրջակայքը: Համալսարանն ավարտելուց հետո, քանի որ նաև ռազմական ամբիոնն էինք ավարտել, պետք է նաև երկու ամիս ծառայեինք խորհրդային բանակում, որպեսզի մեզ տային կապի սպայի աստիճան: Ավարտական մեր կուրսի կազմում այդ երկու ամիսն անցկացրի Էջմիածնի Մայր տաճարի հարևանությամբ գտնվող տանկային զորամասում, որով և ավարտվեց խորհրդային բանակին մատուցվելիք իմ ծառայությունը:

Այս կարճ միջարկումից հետո թույլ տվեք նորից վերադառնալու պատանեկության շրջան:

Գիշերօթիկից վերադառնալուցս մեկ տարի անց հայրս  մեր ընտանիքի համար հարմարավետ պետական բնակարան ստացավ Քաջարանի նորակառույց թաղամասում: Դպրոցը, որում շարունակեցի ուսումս, նույնպես նորակառույց էր և կրում էր Եղիշե Չարենցի անունը: 8-րդ դասարանում ընտրվեցի այդ դպրոցի կոմերիտական կազմակերպության քարտուղար, իսկ ամռանը, Հրանուշ Հակոբյանի կազմավորած կոմերիտական քարտուղարների «ուսուցողական» խմբի կազմում ընդգրկվելով, մեկ ամսով հայտնվեցի Ծաղկաձորում: Այլ շրջաններից եկած պատանիներն ու աղջիկները հավանաբար կհիշեն կիթառով այն տղային, որի հորինած երգերը հաճախ միասին երգում էին մեկամսյա այդ հավաքի ընթացքում:

9-րդ դասարանի ավարտին հետևած ամռան ընթացքում Մարտուն հորեղբայրս առաջարկեց ինձ աշխատել բեռնատար ավտոմեքենաների պարկում, որի պետն ինքն էր: Ինձ ձևակերպեցին որպես շարժիչներ վերանորոգողի աշակերտ: Վարպետս՝ լեռնաձորցի Ռազմիկը, միաժամանակ և՛ շատ բարեհոգի, և՛ շատ խստապահանջ մարդ էր: Նրա շնորհիվ այդ ամիսների ընթացքում կատարելապես ծանոթացա ներքին այրման շարժիչի կառուցվածքին ու դրա առանձին դետալների աշխատանքի սկզբունքներին: Նաև ոչ մեծ աշխատավարձ էի ստանում և օգտվում ավտոպարկի վարորդների խիստ բարեհաճ վերաբերմունքից, երբ նրանց բեռնատարների շարժիչները հանկարծ շարքից դուրս էին գալիս: Գործիս միակ բացասական կողմն այն էր, որ վրայիցս միշտ բենզինի ու մեքենայի յուղի տհաճ հոտ էի զգում:

Առաջին աշխատավարձիս մեծ մասով տուն գալու ճանապարհի մի խանութից երեք ակնանի հեծանիվ առա քրոջս երեք տարեկան որդու՝ Կարենի համար, որին քույրս ժամանակավորապես բերել ու թողել էր պապիկի ու տատիկի խնամքին: Մնացած մասը, ինչպես նաև հաջորդ երկու ամիսների վաստակս հանդիսավոր հպարտությամբ հանձնեցի մորս:

1973-ին, ընդամենը մեկ քննություն հանձնելով ֆիզիկա առարկայից, ընդունվեցի Երևանի պետ. համալսարանի ֆիզիկայի ֆակուլտետը: Առավոտ վաղ տաքսիով Արարատից ինձ Երևան հասցրած քրոջս ամուսնու՝ Ստյոպայի, ուրախությանն ու ոգևորությանը չափ ու սահման չկար, երբ քննասենյակից առաջինը դուրս գալով՝ նրան հայտնեցի քննությանս արդյունքը: Նա իմ «սխրանքի» մասին պատմեց հեռագիր ընդունող տիկնոջը, տաքսու վարորդին, որ մեզ Արարատ էր տանում, ինչպես նաև նախքան տուն մտնելը հանդիպած բոլոր իր ծանոթներին ու ընկերներին: Բնականաբար, նրա ոգևորությունը փոխանցվեց նաև ինձ, և նույն օրվա երեկոյան շտապեցի Արարատի կիսակայարանից գնացք նստել և վերադառնալ Քաջարան: Չգիտեի, որ հանդիպակաց գնացքով Երևան է շտապում փեսայիս հեռագիրն արդեն ստացած հայրս, որպեսզի ուրախ-ուրախ ինձ հետ տանի տուն: Գնացքի բաց կուպեում քնած լինելուս ընթացքում վագոններում թրև եկող ինչ-որ ճարպիկ գողեր թռցրին գրպանումս եղած միակ կարմիր տասանոցը, և ես մի կերպ Կապանից Քաջարան հասա ծանոթ մեկի հաշվին: Իմանալով, որ հայրս էլ իր հերթին Երևան է գնացել, հաջորդ օրվա առավոտյան, չեղած մեղքս քավելու նպատակով իջա նկուղ, վերցրի հորս ծեծած ու սրած գերանդիներից մեկը և, չսպասելով հորս վերադարձին, բարձրացա դիմացի սարը խոտ քաղելու: Հայրս ինձ իր գիրկն առավ արդեն խոտհարքի տեղում՝ չկարողանալով թաքցնել աչքերից ինքնակամ գլորվող ուրախության արցունքները: Դե, ուրիշ ի՞նչ է պետք հայ մարդուն՝ իրեն երջանիկ զգալու համար… Այդ օրվա երեկոյան մի գառ ևս զոհվեց, որպեսզի հենց սարի մեր արտում, մեզ օգնող հնձվորներով ու հարազատներով, նշենք իմ համալսարան ընդունվելու ուրախալի փաստը:

Այնինչ՝ առաջին կուրսում ինձ տհաճ անակնկալներ էին սպասվում: Ճոճանակը հասել էր իր վերին, բարձրագույն կետին, և այժմ պետք է որ սկսվեր վայրէջքը:

Երկար ժամանակ ինձ տեղ չէին տալիս հանրակացարանում, պատճառաբանելով, որ բոլոր տեղերը զբաղված են: Ստյոպան իր եղբայր Հովիկին, որը նույնպես այդ տարի ընդունվել էր բուհ, ինձ հետ միասին տեղավորեց Երևանի Աջափնյակ թաղամասում միայնակ ապրող իր հեռու բարեկամներից մեկի տանը, որպեսզի մեզ ազատի ամեն օր Արարատ գնալ-գալու անհարմարությունից: Մեկ ամիս անց Հովիկը հանրակացարանում սենյակ ստացավ իր ինստիտուտի կողմից, իսկ ես՝ դեռ ոչ: Իմ հանրակացարանի հարցը լուծվեց միայն երկրորդ կիսամյակում, այն էլ այն բանից հետո, երբ հայրս հատուկ դրա համար եկավ և խոսեց մեր ֆակուլտետի դեկանի հետ: Հիշում եմ հորս զարմացական գնահատականն այդ մարդու հասցեին. « Շատ անողնաշար մարդ է,- ասաց նա՝ վերջինիս կաբինետից ժպիտը դեմքին դուրս գալով,- եթե հարցը կարելի էր այդպես հանգիստ լուծել, ինչու՞ մինչև հիմա չէր լուծում…»:

Հաջորդ անակնկալն ինձ համար գիտելիքների և դրանց մատուցման ձևերի անսովորությունն էր: Առաջին քննաշրջանին միայն ՍՄԿԿ պատմությունից գերազանց ստացա: Մասնագիտական ֆիզիկա առարկայից ստացա «լավ», իսկ մաթ. անալիզ կոչվող առարկայից՝ «բավարար»… Դա կատարյալ աղետ էր ինձ համար՝ ընկճող և հուսահատեցնող: Միայն երրորդ կուրսից հետո կարողացա կամաց-կամաց վերականգնել գերազանց սովորողի իմ նախկին համբավը և ստանալ գերազանցիկի թոշակ: Սակայն կարմիր դիպլոմ ստանալու և Վիկտոր Համբարձումյանին հավասար գիտնական դառնալու մասին, ինչն ակնկալում էին ծնողներս ու մյուս հարազատներս, արդեն խոսք անգամ չէր կարող լինել: Այնուամենայնիվ, վերջին կուրսերի իմ ուշացած առաջադիմությունը հիմք հանդիսացավ, որպեսզի Ռադիկ Մարտիրոսյանը, որն այժմ ՀՀ ԳԱԱ նախագահն է, ինձ աշխատանքի հրավիրի Աշտարակի Ռադիոֆիզիկայի և էլեկտրոնիկայի ինստիտուտ, որտեղ էլ աշխատում եմ մինչև այժմ:

Ընդհանուր առմամբ, համալսարանական կյանքն ուրախ էր անցնում ու հետաքրքիր: Ավանդույթի վերածված «ֆիզիկոսի օրը» նշում էինք արտակարգ խանդավառությամբ ու զվարճանքներով: Հենց առաջին տարում նվաճեցի ոչ միայն մեր, այլ նաև ավելի բարձր կուրսեցիների համակրանքը՝ այդ օրվա առթիվ համալսարանի գլխավոր դահլիճի բեմից արտասանելով հետևյալ պարոդիան՝

«Ես իմ հզոր ֆիզիկայի ատոմային դարն եմ սիրում,

Մեր նախահայր Արքիմեդի արտասանած բառն եմ սիրում,

Պրոտոնի ու նեյտրոնի եղբայրական միջուկն ամուր,

Մոլեկուլի բրոունյան քաոսային պարն եմ սիրում

:

Սիրում եմ ես արտադրյալը վեկտորական ու սկալյար

(Ինչե՜ր ասես, որ չարեցինք ֆիզիկայում մոլեկուլյար),

Դեռ չծագած գաղափարներն ու գյուտերը մեր ապագա

Ու նորօրյա լազերների լուսաճառագ լարն եմ սիրում:

…

Մեր պրպտուն մտքի համար ոչ մի ուրիշ օբյեկտ չկա,

Էյնշտեյնի, Դիրաքի պես լուսապսակ ճակատ չկա,

Մեծ Նյուտոնի գլխին ընկած խնձորի պես խնձոր չկա,

Որպես անհաս փառքի ճամփա՝ տիեզերքի դարն եմ սիրում…»:

Այդ նույն դահլիճում հաճախ նաև հետաքրքիր համերգներ էին կազմակերպվում, որոնց մեծ մասին մասնակցում էի իմ կիթառով: Եղավ նաև քաղաքական երգի փառատոն, որին մասնակցում էին Միության մյուս հանրապետություններից ու արտասահմանից եկած ուսանողական խմբեր ու երգիչներ: Իմ ելույթն արժանացավ երրորդ մրցանակի: Երգեցի իմ հորինած երգերից երկուսը՝ «Լեգենդ մոր մասին» և «Չիլի»: Վերջինս նվիրված էր Չիլիի այն ժամանակվա արյունահեղ դեպքերին և պատճառ հանդիսացավ, որ ընկերներս այդ փառատոնից հետո ինձ կպցնեն «Չիլի» մականունը: Համալսարանական իմ ընկերներից շատերն ինձ հիմա միայն այդ մականունով են հիշում, եթե, իհարկե, հիշում են:

Նորքի 2-րդ զանգվածի հանրակացարանի առաջին մասնաշենքում, որտեղ ապրում էի, նաև վոկալ-գործիքային խումբ էինք կազմել «Կոլափս» հնչեղ ու տարօրինակ անունով, որի համերգներում հիմնականում հնչեցնում էինք իմ հեղինակային երգերից շատերը, նաև մի շարք երգեր՝ «Բիթլզի» և այդ ժամանակներում սիրված ու տարածված «Դիփ-Փարփլի» երգացանկերից:

Ուսանողական տարիների շատ հիշողություններ կապված են շինջոկատներին մասնակցելուս հետ: Երրորդ կուրսի ավարտից հետո «Տարոն» կոչվող ջոկատի կազմում եղել եմ Մարիական ԱՀ Կոսոլապովո գյուղում, իսկ մի տարի անց՝ ավելի հեռու՝ Մագադան քաղաքում: Ջոկատն այս անգամ կոչել էինք «Չե Գևարա» անունով: Թեև մեր աշխատանքը խիստ ծանրաբեռնված էր (քաղաքի համար ջերմուղի (теплотрасса) էինք փորում հողի հավերժական սառածության պայմաններում), այնուամենայնիվ հասցրինք նաև կիթառահարների մի փոքրիկ խումբ կազմավորել, որին կնքել էինք «ագիտբրիգադա» անունով: Խմբի հաջողությունն այնքան նշանակալից էր, որ մեզ հրավիրեցին մերձակա նավամատույցում կայանած ռազմական նավի նավաստիների համար համերգ տալու: 60 օրվա ընթացքում երգեցինք նաև տարբեր ակումբներում, աշխատանքային կոլեկտիվներում, Մագադանից ոչ հեռու գյուղակներում: Վերջում երկու անգամ մեր համերգային ծրագրով ելույթ ունեցանք Մագադանի մարզային հեռուստատեսությամբ, որից հետո մեր մասին հետաքրքիր հոդված գրեցին մարզային թերթում՝ «Когда поёт человек» ռոմանտիկ վերնագրով ու բովանդակությամբ (թերթի մի օրինակը պահում եմ իմ արխիվում):

Շատ հիշարժան դեպքեր, դրվագներ (նաև՝սիրահարական) ու փաստեր կան ուսանողական իմ հուշերում, բայց դրանց շուրջ թույլ տվեք շատ չծավալվել. մանավանդ որ առիթ չեղավ (կամ չուզեցի) պատմել իմ դպրոցական առաջին սիրո հուզիչ պատմությունը… Դա էլ թող մնա իմ գաղտնիքը, եթե դեմ չեք:

Չորրորդ կուրսի ընթացքում «պատահաբար» ծանոթացա բանասիրական ֆակուլտետի երրորդ կուրսի ուսանողուհի, գյումրեցի Ռուզաննա Խաչատրյանի հետ, և այդ ծանոթությունը եղավ հիմնավոր ու շարունակական: Երբ արդեն աշխատանքի էի անցել Աշտարակում և վերանորոգել իմ ստացած մեկ սենյականոց բնակարանը, մենք ամուսնացանք: Կնոջս օժիտն այնքան մեծ էր, որ այն հազիվ տեղավորեցինք նեղլիկ բնակարանում: Տեղ մնաց միայն մի օրորոցի համար, որն էլ տիրաբար զբաղեցրեց մեկ տարի հետո ծնված մեր ավագ որդին՝ Արամը: Երբ ծնվեց երկրորդ որդիս՝ Հայկը, տեղափոխվեցինք Գիտավանի մի ուրիշ, երկու սենյականոց բնակարան, որտեղ էլ ապրում ենք մինչև այժմ:

Մինչև Շարժումը սկսվելն աշխատանքս խիստ կիրառական բնույթ ուներ և պատված էր գաղտնիության շղարշով: Ինստիտուտի ողջ տարածքը, շենքերի ու լաբորատորիաների բոլոր մուտքերը կանոնավորապես հսկվում էր միլիցոներների մի ամբողջ ջոկատի կողմից: Դրանք այն տարիներն էին, երբ ԽՍՀՄ-ը սկսել էր թուլանալ, և նրա գլխին կախված էր Ռեյգանի հռչակած աստղային պատերազմի սպառնալիքը: Մեր լաբորատորիան կոչվում էր «Կիրառական ռադիոաստղագիտության լաբոտատորիա» անմեղ անունով, բայց իրականում մենք բարձրորակ ընդունիչ սարքեր էինք պատրաստում տիեզերական ու արբանյակային կապի համար, որոնցով տրամաչափարկում ու սպասարկում էինք Միության տարբեր ծայրերում գտնվող զորամասերի հսկայական չափեր ունեցող պարաբոլական ու գմբեթաձև ալեհավաքները: Գուցե հաճախակի ու երկարատև գործուղումներն էին պատճառը, որ այդպես էլ այդ տարիներին չկարողացա թեկնածուական թեզ պաշտպանել, թեև բավարար քանակի տպագրված նյութեր ու պատենտավորված գյուտեր ունեի: 1988 թ-ի դեպքերից հետո Ռուսաստանի հետ ունեցած մեր բոլոր պայմանագրերն ու կապերն ընդհատվեցին, և մենք միանգամից հայտնվեցինք կարծես կոտրած տաշտակի առաջ: Վիճակն առավել վատթարացրին մեկը մյուսին հաջորդած հայրենի կառավարությունները, որոնք կարծես նպատակ էին դնում մինչև վերջ խեղդելու Հայաստանի գիտությունն ու գիտնականներին: Այդ վատթարացումը շարունակվում է նաև այսօր, որովհետև իշխանավորներն ու «օլիգարխները» հայ գիտնականից որևէ անձնական շահ չեն սպասում: Մանկավարժների հետ մի քիչ դժվար է այդպես վարվելը, որովհետև, ինչքան չլինի, իրենց երեխաներին դաս են տալիս…

Ինչևէ, շարունակեմ պատմությունս:

Առանձնահատուկ դժվարություններ հարուցեց կնոջս աշխատանք ունենալու հարցը: Աշտարակի և նրան մերձակա գյուղերի ոչ մի դպրոցում հայոց լեզվի և գրականության ուսուցչի տեղ չկար: Ամենուրեք ավարտած և աշխատանք փնտրող բանասերների առատություն էր: Ստիպված դիմեցի Գառնիկ հորեղբորս միջամտությանը, քանի որ իմացա, որ նա պատգամավորական գործով լավ ծանոթ է Աշտարակի շրջկոմի առաջին քարտուղարի հետ: Բայց այդ ծանոթությունը նույնպես օգուտ չտվեց: Դեռ ավելին՝ հարգարժան քարտուղարը վերևներում ինչ-որ տեղ բողոք էր արտահայտել հորեղբորս հասցեին, որ նա իրեն անհանգստացնում է նման հարցով: Այնուամենայնիվ հորեղբայրս կարողացավ հարցին լուծում տալ: Նա արդեն իր շինարարական բրիգադով  ավարտին էր հասցրել ՀԿԿ կենտկոմի հրատարակչության շենքի շինարարությունը և կարողացավ հրատարակչության տպարանում կնոջս տեղավորել որպես մոնտաժիստ: Ռուզաննային այդ աշխատանքը դուր եկավ, բայց երևի պատկերացնում եք, թե որքան դժվար է երկու մանկահասակ երեխա ունեցող մոր համար այդքան հեռու տեղ գտնվող և ոչ թեթև աշխատանքի համար ամեն օր Աշտարակից Երևան գնալն ու գալը: Ստիպված եղանք դայակ վարձել երեխաների համար և մեր վաստակի մի մասը հատկացնել դրան: Դեռ լավ է, որ դայակը հենց մեր Գիտավանում էր ապրում: Մեզ անհանգստացնում էր նաև Գիտավանից մինչև Աշտարակի ավտոկայան ընկած ճանապարհի հատվածը, որով տաքսուց բացի որևէ ուրիշ քաղաքային տրանսպորտ համառորեն չէր ուզում աշխատել՝ չնայած բնակիչների բազմաթիվ բողոքներին: Փոխարենն այդ հատվածում շատ էին թափառող շները, որոնք հատկապես ձմեռային ամիսներին չափազանց վտանգավոր էին դառնում: Մեզ մնում էր միայն մտածել սեփական մեքենա ունենալու մասին: Այդ նպատակին ես հասա 1986-ին՝ ինչպես մեր, այնպես էլ զոքանչիս ողջ խնայողությունը ներդնելով «Զապորոժեց» գնելու վրա: Երբ Շարժումը սկսվելուց երկու տարի անց մեզ համար առանձին դպրոց նախաձեռնեցինք մեր տարածքին բավականին մոտ, և կինս սկսեց աշխատել այդ դպրոցում, հետո էլ երբ նույնիսկ հաց չէինք կարողանում ճարել՝ ուր մնաց, թե մեքենայի համար բենզին ճարեինք, ես որոշեցի մեքենան ծախել: Դժբախտաբար, շատ վատ ժամանակ ծախեցի, որովհետև դրանից մոտավորապես մեկ ամիս հետո փողը փոխվեց… Մեկնաբանություններն ավելորդ են:

Մեր գերդաստանի համար ծանր կորուստ եղան Ստյոպայի ու Սուրիկի վաղաժամ մահերը: Վահրամի, Ստյոպայի և Սուրիկի կորուստներն անասելիորեն վհատեցրին, ընկճեցին և անժամանակ ծերացրին ծնողներիս:

Տղաներս՝ Արամն ու Հայկը, ավարտեցին մեր նախաձեռնած դպրոցը: Արամը հարցազրույցի հիման վրա ընդունվեց և ավարտեց Երևանի պետ. համալսարանի այն նույն ֆիզիկայի ֆակուլտետը, ինչպես  ժամանակին ես, ապա, պաշտպանելով թեկնածուական թեզը, աշխատանքի անցավ նույն տեղում որպես դասախոս և գիտաշխատող: Հայկն էլ, ինչպես ժամանակին ես, դպրոցն ավարտեց ոսկե մեդալով, փայլուն կերպով ընդունվեց և փայլուն էլ ավարտեց Երևանի ժողտնտեսության համալսարանը: Այժմ աշխատում է իր մասնագիտությամբ՝ միաժամանակ դասախոսելով այն բուհում, որն ավարտել է:

Գիտական աշխատանքին զուգահեռ՝ 1983 թ-ին, երբ Հայկը նոր էր ծնվել, «ապօրինաբար» մի փոքրիկ հողամաս ձեռք գցեցի, ծառեր ու ելակի թփեր տնկեցի: Դրանք վաղուց արդեն բերք են տալիս: Ավելի ուշ, ինստիտուտի կողմից ստացա ևս մի ոչ մեծ հողակտոր, որից հետո երկուսն իրար հետ չափագծվեցին ու սեփականաշնորհվեցին քաղաքային իշխանության կողմից, իհարկե՝ ո՛չ առանց մանրմունր արգելքների ու բյուրոկրատական ձևականությունների հաղթահարման: Հողերի սեփականաշնորհման ընթացքում բազմաքայլ ջանքերով ձեռք բերեցի նաև խաղողի այգի, որը մի քանի տարվա ընթացքում լրիվ ամայի տարածքի վերածվեց` տնից հեռու լինելու, ոռոգման դժվարությունների և այլ պատճառներով:

Հեռու գտնվելու, անբավարար հսկողության և մի շարք այլ մանր ու մեծ պատճառներով անգործության մատնվեց նաև 2003 թ-ից հետո իմ ջանքերով Քաջարանի ջրամատակարարման կայանի մոտ տեղակայված երկանտենանոց ռադիոաստղագիտական ինտերֆերոմետրը, որը նախատեսված էր իոնոլորտից սեյսմիկ կանխանշաններ որսալու համար, բայց ինքը որս դարձավ գունավոր մետաղների սիրահարների համար: Այն կառուցվել էր մեր ինստիտուտում և տեղափոխվել Քաջարան՝ համաձայն մեր ինստիտուտի, ՀՀ ՍՊԱԾ-ի և Քաջարանի քաղաքապետարանի միջև կնքված պայմանագրի: Ֆինանսական ծախսերը հոգացել էր Քաջարանի պղնձամոլիբդենային գործարանը՝ գլխավոր տնօրեն Մաքսիմ Հակոբյանի ակտիվ աջակցությամբ: Նույն աջակցությամբ 2003 թ-ի ամռանը Ճապոնիայի Հոկայդո կղզում մասնակցեցի սեյսմիկ պաշտպանությանը նվիրված միջազգային կոնֆերանսին (IUGG 2003): Հայաստանից դրան մասնակցում էր նաև ՀՀ ՍՊԱԾ-ի տնօրեն Սերգեյ Բալասանյանը: Թեև համատեղության կարգով նա ինձ Դավթաշենի իր հիմնարկում ընդգրկել էր որպես փորձագետ, բայց այդ կոնֆերանսին ես ներկայացնում էի Աշտարակի մեր ինստիտուտը:

Կիրառական մյուս նշանակալի գործը, որն իրականացրի քաջարանյան բարեհաճ աջակցությամբ (Հայկ Հակոբյան), հաստատուն հոսանքի շարժիչն է, որի միակ աշխատող նմուշօրինակը մինչև այսօր օգտագործում ենք լաբորատորիայի իմ սենյակում: Դրա հիմնական առանձնահատկությունն այն է, որ իր մեջ երկաթյա մասեր բոլորովին չի պարունակում, ուստի շատ թեթև է և կարող է հաջող կիրառություն գտնել էլեկտրական տրանսպորտային միջոցներում ու թռչող սարքերում:

Ներկայումս իմ ուշադրությունը կենտրոնացրել եմ բնության մի նոր երևույթի վրա, որը կապված է հանդարտ ջրի մակերևույթին մագնիսական դիպոլի պահվածքի հետ: Համաձայն դասական ակադեմիական գիտության՝ նման մագնիսը, որպես կողմնացույց պտտվելուց զատ, որևէ այլ տեղաշարժ չպետք է կատարի, սակայն իմ փորձերը ցույց են տալիս, որ 1600 թ-ից սկսած, երբ Գիլբերտը հրատարակել է իր «The Magnet» գիրքը, մինչև այսօր ֆիզիկոսներն ու երկրաբանները գտնվում են թյուրիմացության մեջ: Այս հավակնոտ կարծիքիս պատճառով ՀՀ ԳԱԱ հրատարակչության «Ֆիզիկա» ամսագիրը հրաժարվեց տպագրել այդ թեմայով մեր խմբի կողմից ներկայացված հոդվածը: Բարեբախտաբար, այդ նույն ժամանակ Հնդկաստանից նոր նյութ պարունակող հոդվածի հրավեր ստացա, և մեր այդ հոդվածն արագորեն անգլերենի վերածելուց հետո՝ ուղարկեցինք ըստ նշված հասցեի: Հոդվածը տպագրվեց առանց որևէ առարկության, քանի որ իմ նկարագրած գիտափորձը կրկնելը բոլորովին դժվար գործ չէ: Վերջերս ուղարկեցինք այդ նույն թեմայով երկրորդ հոդվածը, որը նույնպես արդեն տպագրել  է «IUP Journal – Earth Sciences» գիտական ամսագրի 2011 թ-ի առաջին համարում:

Գիտական և հողագործական աշխատանքներից զատ՝ շարունակում էի խորացնել երաժշտական ունակություններս ու գիտելիքներս: Ինքնուրույն կերպով սովորեցի նոտաներ կարդալ ու նոտայագրել, նվագել կիթառի ոչ շատ բարդ դասական ստեղծագործություններ: Ցավոք, դեռ չեմ հասցրել նոտայագրել իմ բոլոր հեղինակային երգերը, որոնց թիվն անցնում է 40-ից,  բայց վերջին տարիներին, օգտվելով համակարգչային տեխնոլոգիաներից, համարյա բոլոր երգերս սեփական նվագակցությամբ ձայնագրել եմ չորս տարբեր ձայնասկավառակների վրա: Երգերիս մի մասը մատչելի եմ դարձրել նաև համացանցային կայքերում: Մատչելի են նաև որոշ երգերի նոտաներն ու տեքստերը:

1985 թ-ին Աշտարակի Լուսաշխի տնից հրավեր ստացա աշխատելու որպես կիթառի դասատու: Ցավում եմ, որ դրան համաձայնություն տալով՝ գործի իր տեղից զրկեցի երաժշտական կրթություն ունեցող մեկին, որն առանձնապես չէր փայլում իր բարեխղճությամբ և ուսուցման կիրառած մեթոդներով:  Նորարարական իմ ջիղից ելնելով, ինչպես նաև գործս հեշտացնելու նպատակով՝ դասագիրք կազմեցի կիթառի առաջին և երկրորդ դասարանների համար, որը Ռոբերտ Ամիրխանյանից թույլտվություն ստանալուց հետո հրատարակեցի նրա փոքրիկ գրախոսականով: Ֆինանսների սղության պատճառով դրա «տիրաժը» կազմեց ընդամենը 20 օրինակ, որից հիմա միայն մի օրինակն է մնացել:

Յուրաքանչյուր երեխայի հետ պարապում էի 40-րոպեանոց դասաժամերով, շաբաթվա մեջ երկուական օր՝ երեկոյան ժամը 5-ից մինչև 8-ը: Իհարկե, վարձատրությունը չնչին էր և չէր կարող որևէ հոգս հոգալ: Այնուամենայնիվ այդ գործը որոշ ընդհատումներով (գործուղումների հետ կապված) շարունակեցի ընդհուպ մինչև 21-րդ դարը, մինչև որ հետհեղափոխական նորօրյա իշխանությունները սկսեցին փակել մարզերի մանկական արվեստի օջախները՝ ազատ տարածքներ ձեռք գցելու և նախընտրական կուսակցական շտաբներ ստեղծելու «ազնիվ» նպատակով:

Երգերիցս մի քանիսը հայ հայտնի բանաստեղծների՝ Մ. Մեծարենցի, Ավ. Իսահակյանի, Հ. Շիրազի, Վ. Դավթյանի, Ա. Ավագյանի բառերով են գրված: Արևշատի և աշտարակյան մտավորականների ջանքերով Աշտարակում ստեղծվել և 80-ականներին կանոնավոր գործում էր «Գրական ծիլեր» ակումբը: Դրա հավաքներին հիմնականում նկարիչներ և բանաստեղծներ, կային նաև այնպիսինները, որ և՛ նկարիչ էին, և՛ բանաստեղծ: Երբեմն արտագնա միջոցառումներ ու ցուցահանդեսներ էինք կազմակերպում, որոնցից ամենահիշարժանը կայացավ Զվարթնոցի տաճարի ավերակների հարևանությամբ: Հանրապետական ռադիոն հատուկ հաղորդում ձայնագրեց այդ միջոցառման ընթացքում, որի շնորհիվ հաջորդ օրը եթերում իմ կատարմամբ հնչեց Վ. Դավթյանի բառերով գրված «Այգեպանի աղջիկը» երգը՝ կիթառի նվագակցությամբ:

1982-ի ամռանը, նախապես պայմանավորվելով, կիթառը ձեռքիս հայտնվեցի «Խորհրդային Հայաստան» ամսագրի խմբագրությունում, որը գլխավորողն ինքը՝ Վահագն Դավթանն էր: Նա ակնհայտորեն հավանեց իր բառերով գրված իմ չորս երգերը և առաջարկեց, որ դրանցից մեկը կամ երկուսը ներկայացնեմ իր 60-ամյա հոբելյանի հանդիսության ժամանակ, որը շուտով պետք է կայանար Գրողների միության դահլիճում: Սակայն հադիսության պատասխանատուն, որի ազգանունը հիմա չեմ հիշում, նպատակահարմար չգտավ, որ ոմն անհայտ կիթառահար իր երգով հանդես գա լայն հռչակ վայելող երգիչների և ասմունքողների շարքում: Բավարարվեցի միայն անձամբ Վ. Դավթյանից հրավիրատոմս ստացած լինելու պատվով: Որքան հիշում եմ՝ այդ հանդիսության ողջ ընթացքում սիրված բանաստեղծի բառերով չհնչեց և ոչ մի երգ, թեև նրա բազմաթիվ բանաստեղծություններից ուղղակի հորդում է երաժշտությունը:

Դրանից մոտ վեց ամիս անց, «Խորհրդային Հայաստան» գունավոր ամսագրի համարներից մեկում, «Նոր անուն» խորագրի տակ տպագրվեց իմ բանաստեղծություններից երկուսը:

Երբ Գրողների միության այդ նույն դահլիճում պետք է նշվեր նաև Արևշատ Ավագյանի 50-ամյա հոբելյանը, միասին դիմեցինք փոքրիկ մի խորամանկության, որպեսզի նորից չենթարկվեմ հանդիսության կազմակերպիչների մերժողական՝ «փորձած թանը լավ է, քան անփորձ մածունը» կարգախոսով, վերաբերմունքին: Կիթառը ծնկներիս նստել էի հանդիսատեսների շարքում, և երբ Արևշատը բեմից իր պայմանական նշանը տվեց, առանց այլևայլի բարձրացա բեմ, մոտեցի միկրոֆոնին ու փոքրիկ ներածական խոսքից հետո երգեցի: Թեև հաղորդավարն ու կամերաները հանկարծակիի էին եկել, այնուամենայնիվ իմ ելույթն ամբողջությամբ նկարահանվեց: Կարծում եմ, որ մեր այդ քայլն այնքան էլ վատ չեր մտածված, քանի որ ելույթս չմոնտաժվեց և ցուցադրվեց հեռուստատեսությամբ:

Հետագայում մասնակցել եմ նաև Ռ. Ամիրխանյանի կազմակերպած հեղինակային երգի փառատոնին և, մրցույթային երկու նախնական փուլերն անցնելուց հետո, լավագույն տասնյակի կազմում երկու երգով ելույթ ունեցել կամերային երաժշտության տան բեմից:

1985 թ-ին իմ ձեռքն ընկավ մի գիրք, որը հիմնովին տակնուվրա արեց իմ կիսաաթեիստական աշխարհայացքը: Դա «Կենդանի Էթիկայի» ուսմունքի 4րդ հատորն էր՝ ռուսերեն լեզվով, «Ագնի Յոգայի նշանները» վերնագրով: Մի գիրք, որի յուրաքանչյուր պարբերությունից կարծես ցայտում էր բարձր ու զարմանալի մի իմաստություն, որը միաժամանակ ներշնչում էր նաև անկասելի արժանահավատություն: Ես, որ այդքան շատ զանազան գրքեր էի կարդացել, համալսարանում ինքնուրույնաբար ուսումնասիրել ու ծանոթացել բազմաթիվ փիլիսոփայական ուղղությունների, հոսանքների ու հայացքների, այժմ ապշել էի: Ուրեմն՝ ողջ իմ կարդացածը սու՞տ է եղել, մանկական թոթովանքնե՞ր: Այդ գիրքը փաստորեն վերջ դրեց ընթերցողի իմ ամենակուլությանը, և ես որոշեցի այսուհետև կենտրոնանալ միայն նման տիպի գրքերի վրա: Շուտով իմացա, որ այդ գրքերն իրենց լույս աշխարհ գալու օրից անմիջապես արգելվել են խորհրդային գաղտնի ծառայությունների կողմից: Ռերիխները, որոնց միջոցով տրվել են այդ գրքերը, ստիպված են եղել Ռուսաստանից տարագրվել և ապրել Հնդկաստանում: Գրքերը հրատարակվել էին Ռիգայում, Ուլան-Բատորում և գաղտնի ճանապարհներով տարածվել Ուսմունքի նվիրյալների ջանքերով:

Իմ ոգևորությունն այնքան մեծ էր, որ անդառնալիորեն ես էլ դարձա Ուսմունքի նվիրյալը և այս պատմությունը հիմա պատմում եմ որպես այդպիսին: Շատ չանցած՝ ձեռք բերեցի «Կենդանի Էթիկայի» մնացած բոլոր հատորները: Դրանով իսկ՝ իրականացավ այն, ինչ կարդացել էի «Ագնի Յոգայի նշանները» գրքում. «Դրե՛ք Ուսմունքը բանուկ խաչմերուկներում: Ում որ հարկն է, այն վաղ թե ուշ կհասնի»:

Հետ գնալով ավելի վաղ շրջան՝ կարդացի նաև Ե. Պ. Բլավացկայայի որոշ հոդվածներն ու «Գաղտնի Վարդապետությունը», թեև, խոստովանում եմ, առաջին անգամից շատ քիչ բան հասկացա: Հետո ծանոթացա Ռերիխների թողած ժառանգության հետ, որից հետո մեծագույն հաճույքով ու կլանվածությամբ կարդացի Բ. Աբրամովի «Ագնի Յոգայի եզրաշերտերը» հատորաշարը:

Թող ոչ ոք չկարծի, թե դա ինչ-որ հնդկական, տիբեթական կամ, առավել ևս՝ մասոնական ուսմունք է: Ամենևի՛ն: Հրո Ագնի աստվածությունը նույնական է հայերիս Վահագնի հետ, իսկ «յոգ» բառն, ըստ էության, հայերենի «հոգին» է կամ «ոգին»: Ուսմունքը համամարդկային է և բազմաթիվ հազարամյակների ընթացքում ստեպ-ստեպ  մատուցվել է մարդկանց, որպեսզի վերջիններս շատ չհեռանան Աստծուց: Սակայն Ուսմունքը բերողի հեռանալուց հետո մարդիկ մի քանի հարյուրամյակի ընթացքում սովորաբար տրված Ուսմունքը խեղաթյուրել են և նենգափոխելով վերածել կրոնի, իսկ մարմին առած Աղբյուրին համարել Աստծո միակ և անկրկնելի ներկայացուցիչ՝ Աստծուն հավասար: Այդպես են առաջացել ներկայիս բոլոր համաշխարհային կրոնները՝ բուդդիզմը, քրիստոնեությունը, իսլամը: Բայց բոլոր ժամանակներում մշտապես եղել են առանձին անհատներ, որոնք իրենց երկրային կյանքի ընթացքում կամ դրա ամենավերջում կարողացել են հասու դառնալ տրված Ուսմունքի հիմնական ու անփոփոխ իմաստին և ամենակարճ՝ սրտի ճանապարհով, մոտենալ Աստծուն: Այդ ճանապարհը երբեմն անվանում են նաև ներքին միստիկական Ուղի: Այդ Ուղուն քիչ թե շատ մոտարկելով պայծառացել և աստվածային լույս են հաղորդել մարդկությանը՝ նրա հայտնի ու անհայտ բազմաթիվ ներկայացուցիչներ: Թվարկեմ միայն ներկայիս դարաշրջանում հայտնի դարձած մի քանի անուններ՝ Մեսրոպ Մաշտոց, Դավիթ Անհաղթ, Գրիգոր Նարեկացի, Անանիա Շիրակացի, Ֆրանցիսկ Ասիզացի, Դանթե, Սերգեյ Ռադոնեժսկի, Ժաննա դը-Արկ, Ջորդանո Բրունո, Ֆրենսիս Բեկոն, Իսահակ Նյուտոն, Նիկոլա Տեսլա, Սերաֆիմ Սարովսկի, Ելենա Բլավացկայա, Ելենա և Նիկոլայ Ռերիխներ, Հիլարիոն Սմերդիս, Խաչատուր Աբովյան, Միսաք Մեծարենց, Կոմիտաս, Եղիշե Չարենց, Կոստան Զարյան, Գեորգի Գյուրջիև, Բորիս Աբրամով, Գայ Բալարդ, Եղիսաբեթ և Մարկ Փրոֆեթներ, Տատյանա Միկուշինա… Այդպիսիներն իրենց երկրային կյանքի ընթացքում սովորաբար հալածվում, ծաղրվում,  սպանվում կամ խելագար են կոչվում խավարի ուժերի կողմից կամ դրանց դրդմամբ:

Կարճ որ ասելու լինեմ՝ մարդն իր էությամբ հրեղեն ու անմահ էակ է, այլ ոչ թե խեղճ ու կրակ հողածին ու մահկանացու, ինչպես համառորեն շարունակում են պնդել ժամանակակից կրոնական ուսմունքներն ու դրանց կից աղանդները, որոնք իրենց ուժով ու համոզչականությամբ անհամեմատ զիջում են երկար հազարամյակների պատմություն ունեցող զրադաշտականությանը (մարդկության հինավուրց պատմության ընթացքում մեկի փոխարեն նրան այցելել են 13 Զրադաշտներ, որոնցից ներկայումս մարդիկ կիսատ-պռատ հիշում են միայն վերջինին՝ Սպիտամային):

Հաջորդ հայտնությունն ինձ համար եղան «Սիրիուս» ռուսալեզու կայքում զետեղված նյութերը, որոնք գտա համացանցային իմ շարունակական պրպտումների ընթացքում, 2005 թ-ին: Անմիջապես զգացի, որ գործ ունեմ նույն Ուսմունքի և նույն Բարձր Աղբյուրի հետ, որը հայտնի է որպես Լույսի Ուժերի Հիերարխիա կամ Մեծ Սպիտակ Եղբայրություն: Արժանահավատությունն ու հարազատությունն ուղղակի աչք էր ծակում այդ կայքի էջերից: Համենայն դեպս՝ ինձ համար: Կայքի նյութերն այդ ժամանակ արդեն թարգմանվել էին մի քանի լեզուներով: Հայերենը չկար, և երկար տատանվելուց հետո ես որոշեցի նամակ գրել Տ. Ն. Միկուշինային, տալով նրան այդ գործին հարմար թարգմանիչների անուններ՝ նրանց անունները, ովքեր արդեն հայերեն էին թարգմանել «Կենդանի Էթիկայի» հատորները և ծանոթ էին ընդունված տերմինաբանությանը: Սակայն նրանցից, որպես ամենահավանական թեկնածուի, նամակում մատնանշել էի Ալլա Տեր-Հակոբյանին, որն արդեն բավականին շատ գրքեր էր հրատարակել այդ թեմատիկայով:

Մեծ եղավ իմ զարմանքը, երբ պատասխան նամակում Տ. Ն. Միկուշինան նպատակահարմար գտավ, որ ուղերձների թարգմանության գործը հանձն առնեմ հենց ինքս: Քանի որ մինչ այդ ռուսական պոեզիայից թարգմանություն էի կատարել (Ե. Եվտուշենկոյի գործերից, որոնցով ժամանակին մասնակցել էի Գրողների միության կազմակերպած մրցանակաբաշխությանը), ապա ողջ քաջությունս հավաքեցի և ձեռնամուխ եղա այդ դժվարին ու պատասխանատու գործին: Տարբեր ծայրերից հետագայում ստացածս շնորհակալական ու գովասանական խոսքերը վկայում են, որ հավանաբար չեմ սխալվել այդ քայլին դիմելով: Ինչպես ինձ, այնպես էլ այդ գործի հետագա առաջընթացի համար հատկապես ուրախալի և ոգևորիչ էին ԱՄՆ-ից ու Գերմանիայից ստացված հեռախոսազանգերն ու էլեկտրոնային նամակները (Լևոն Մոսինյան, Արկադի Թանդիլյան, Արման Շիրինյան, Հուսիկ Իկիլիկյան և այլք), որոնց հեղինակները սիրով առաջարկում էին իրենց օգնությունն ու օժանդակությունը՝ ինչպես հոգևոր ու թարգմանչական, այնպես էլ դրամական առումով: Դրա շնորհիվ է, որ ներկայումս հայ ընթերցողի սեղանին են դրված Վեհապետների ուղերձների 11 գրքեր, որոնց շարքն ամենայն հավանականությամբ դեռ կշարունակվի: Խրվելով հրատարակչական գործի մեջ՝ նույն «Նահապետ» հրատարակչությունում, որի տնօրենն իմ վաղեմի բարեկամ և ուսուցիչ Սեն Հովհաննիսյանն է, զուգահեռաբար հրատարակեցի նաև իմ ութ բանաստեղծական ժողովածուները, որոնք հավանաբար նույնպես շարունակություն կունենան:

Թող Աստծո Կամքը լինի:

Մարտ, 2012 թ.