ՀԻԼԱՐԻՈՆ ՍՄԵՐԴԻՍ - Նամակ Սուրբ Հովհաննեսի վանքից

Նամակ Սուրբ Հովհաննեսի վանքից

ապրիլ, 1881 թ.

…Մեր զրադաշտական եղբայրները հրճվանքով կլսեն ժողովրդական հիշողության գրքից քաղված և առասպելի վերածված իրենց պատմության մի էջի մասին: Այդ գիրքը, որը լեցուն է զառամ անցյալ ունեցող իրենց նախահայրերի վեհությամբ, երբ նրանք ոչ միայն հպարտ ու անկախ ազգ էին, այլ նաև կապված էին միասնական դավանանքով, միասնական պետությամբ ու միասնական քաղաքակրթությամբ՝ սրընթացորեն անէության գիրկն է նետվում: Այդ գրքի ճակատագիրը հիշեցնում է նախաքրիստոնեական դարերի այն արժեքավոր ձեռագրերի բախտը, որոնք երբեմն ցաք ու ցրիվ ի հայտ են գալիս հինավուրց վանքերի գրադարաններում: Սկզբում դրանց լայն լուսանցքներն օտագործվել են քահանայական թեզեր գրառելու համար, հետո նաև բովանդակությունն է ջնջվել վայրագ ձեռքով, որ իբր տեղ ազատվի ինչ որ արիանոսական աղանդի շուրջ տարվող վիճաբանական քննարկումների համար…

Որքան էլ տարօրինակ է, նույնիսկ այն ոչ շատ ավանդապատումները, որոնք հասել են մինչև մեր օրերը, իրենց ապաստանը չեն գտել բեհդինների՝ Կերմանի (հարավ-արևելյան ոստան Իրանի տարածքում – ծ.թ.) ծայրագավառում ցրված և իրենց հինավուրց հավատին կառչած այն մի բուռ «ճշմարիտ հավատի հետևորդների» («բեհդին» տերմինի ստուգաբանությունն է՝ vahvī-daēnā, որը հավանաբար բարեպաշտ իմաստն ունի – ծ.թ.) միջավայրում, այլ, ընդհակառակը՝ կենտրոնացվել են Մեծ Հայքի կամ Մեծ Հայաստանի լեռնաշղթայի և Վանա լճի շուրջ՝ կիսաքրիստոնեական հայկական բնակչության միջավայրում: Որպեսզի դրանք ամբողջական ու անվնաս կերպով ազատագրվեն մուսուլմանական, քրիստոնեական ու հեթանոսական խառնիճաղանճ կծիկից, ավելի փորձառու ձեռքի կարիք է զգացվում, քան թե «Կապույտ մորուս» հեքիաթի կախարդված արքայադուստրն ունի: Մեծագույն բարեբախտություն է, որ հիմնական գրառումների որոշակի մասը հաջողվեց փրկել, և ներկայումս դրանք պահպանվում են գլաններից կազմված մի ողջ գրադարանի տեսքով: Մի գեղեցիկ օր դրանք ի վիճակի կլինեն հիմնովին խարխլելու բոլոր այդ Անկետիլ-Դյուպերոնների*, Շպիգելների** ու Հաուգների*** վայրի տեսություններն ու մեկնաբանությունները: Voxpopuli, voxdei…

Հրաշապատումային ամեն ինչը եռանդագին իր մեջ ներքաշող ժողովրդական խոսքն ու զրույցն իմաստալից ֆանտազիաների սարդոստայն են հյուսել իրական փաստի կենտրոնական միջուկի շուրջ. այն բարբառում է, որ վեհանձնագույն մեկը, որը համառորեն նույնացվում է Մաժանի՝ իր նախահայրերին վաղուց միացած, վերջին տասնվեց դարերի մեծագույն Քուրմ-մոգի հետ, ամեն օր մայրամուտից առաջ քրոնիկների գիրքը թևի տակ դրած՝ հայտնվում է Ալադաղի լեռնագագաթներից մեկի կատարին գտնվող անմատչելի քարանձավի մուտքի մոտ…

Բացի «գեբրերից»՝ Կերմանի բեհդիններից, միլիոնավոր հինավուրց կրակապաշտներ ներկայումս վերածվել են մուսուլմանների և քրիստոնյաների: Շատ են այն ժողովրդական ավանդապատումները, որոնք վկայում են բռնի քրիստոնեացման ու մահմեդականացման ընթացքում հեղված արյան մասին: Հայամարդու [1] ժամանակներից հետո ընկած երկու դարագլուխների ընթացքում Գրառող Հրեշտակի հեղած արցունքները հազի՜վ թե կարողանան լվանալ Գրքում նրա կողմից գրի առնված զազրելի ու դաժան այն բոլոր չարագործությունները, որոնք քրիստոնյաներն ու մուսուլմանները թույլ են տվել Զրադաշտի հետևորդների հանդեպ: Դարերի ընթացքում կերտված Հրո տաճարները նորահայտ «սրբերի»՝ «ազնվահամբավ» մարդկանց (որոնց մասին եկեղեցական ասքեր են հյուսված, այսպես կոչված, Եկեղեցական Պատմության մեջ), մոլեռանդության հետևանքով միայն բազմաթիվ ավերակներ են մնացել, որոնցից յուրաքանչյուրը կարող է վկայել իր սեփական ողբալի պատմությունը:

Ես հենց նոր այցի եմ եկել այդպիսի մի պատմական հուշարձանի, որը վեր է խոյացվել հեռավոր անցյալում՝ ավելի հեռավոր, քան պատրաստ են դա ընկալել ժամանակակից եվրոպացիները: Ես այս նամակը գրում եմ կրակապաշտական զոհասեղանի վրա, որը կառուցվել է սրանից 4000 տարի առաջ, ինչ որ հրաշքով փրկվել ավերումից և հիմա վերածվել շատ հարմար գրասեղանի:

Երրորդ օրվա լուսաբացին լքելով Դիադինը (գյուղաքաղաք Վանա լճի հյուսիսային կողմերում. հայերեն անունը՝ Տատեոն – ծ.թ.)՝ սառույցների ու ձյուների միջով ես ճամփա ընկա դեպի Ալադաղի ստորոտը և 36 ժամ անց մոտեցա հենց այն նույն քարանձավին…

Աշխարհագրության լեզվով ասած՝ Ալադաղը մի ողջ լեռնաշղթայի ժամանակակից անվանումն է, որն ընկած է Բայազետից ու Դիդցինից հարավ. Նպատը, Շուշիկ-Դաղը, Չիր-Գերուկը և Կումբեկ-Դաղն առանձին լեռնագագաթներ են (Եփրատի ակունքի շրջակայքում՝ Ծաղկանց լեռներ – ծ.թ.), թեև միասնաբար անվանվում են Ալադաղ՝ «Աստծո սար»: Այս լեռնագագաթները համեմատելի չեն Հիմալայների հետ, քանի որ ամենաբարձր գագաթը, ծովի մակարդակից հաշված՝ կազմում է ընդամենը 11600 ֆուտ: Բայց սրանք հետաքրքիր են իրենց առասպելներով: Դեռ վաղ ու անօգուտ է ասելն այն, ինչը կարող է գաղտնիք բացահայտել:

Ձեր հնէաբանների ու էթնաբանների ոտն ու ձեռը դեռևս կապկպված են բիբլիական ջրիմուռներով, որոնք դեռ էլի մեկ հարյուրամյակից ոչ պակաս կխանգարեն Իրական Գիտելիքի ծառին, որպեսզի այն արմատներ ձգի արևմտյան հողում… Այնուհանդերձ ես ձեզ կարող եմ պատմել ժողովրդական ավանդապատումից, որը հիմնված է իրական փաստի վրա:

Իմանալով լեռնաժայռերն ուսումնասիրելու իմ մտադրության մասին՝ Դիադինից եկած ոմն հայ պատրիարք, ջանալով կյանքի մայրամուտին հնարավորինս լավ օգտագործել քրդերի հալածանքից անվնաս մնացած իր միակ օրգանը՝ լեզուն, այս առիթով չափից դուրս սանձազերծեց այն: Ի՜նչ ջանք ասես, որ նա չթափեց ինձ ահաբեկելու համար: Ոչ մի մահկանացու, ասում էր նա, չի կարող հասնել այդ վայրին և կենդանի մնալ: Այն բանից զատ, որ բոլոր անձավները «Մաժանի» անձնական սեփականությունն են, ամեն տեղից, ուր կարող է ոտք դնել որևէ ճանապարհորդ, սրբազան հուր է ժայթքում և մոխրացնում նրան՝ ի հատուցումն սրբապիղծ ոտնձգության. բացի այդ, ամենաբարձր քարանձավում պահվում է Նոյան տապանը:

«Իսկ Արարատի գագաթի տապանի մասի՞ն ինչ կասեք»,- հետաքրքրվեցի ես: Եվ անմիջապես էլ բախտ վիճակվեց գնահատելու նորագույն երկրաբանական հայտնագործության ողջ կարևորությունը. հինավուրց ժամանակներում Արարատը Ալադաղի մասն էր կազմում, բայց պարսիկների ձեռքն ընկելով՝ հապճեպ բաժանվել է նրանից և հանգրվանել քրիստոնեական տարածքում, փախուստից առաջ «սրբազան» տապանի հուսալի պահպանության գործը Ալադաղին հանձնելով: Եվ ցայսօր «Մաժանը» հրաժարվում է հետ հանձնել այն [2]: Մի այլ ավանդույթ, որն առկա է բեհդիների միջավայրում և Յազդի օազիսում (հինավուրց բնակավայր Սպահանից 250 կմ դեպի արևելք – ծ.թ.), պատմում է ձեռնադրյալ մոգերի մասին, որոնք նախապատմական ժամանակներում, իրենց գիտելիքների ու իմաստության շնորհիվ վերածվել են «աստվածների»: Նրանք ապրել են հայոց լեռներում և եղել են աստղաբաշխներ: Աստղային աստվածություններից տեղեկանալով, որ շուտով աշխարհը ջրասույզ է լինելու, նրանք այն լեռանը, որի վրա ապրել են, ստիպել են հուր ու լավա ժայթքել, որպեսզի խեժով ծածկվի լեռան ողջ մակերևույթը և հուսալիորեն ջրից պաշտպանի մեծ քարանձավի մուտքը: Այնուհետև նրանք լեռան ներսն են առել բոլոր բարեպաշտներին՝ իրենց նախիրներով և ունեցվածքով հանդերձ, իսկ անհավատներին թողել են, որ կորստյան մատնվեն: Կարելի է գտնել նաև սրա ավելի պարզունակ տարբերակը, որն ավելի մոտ կլիներ պատմական փաստերին: Սակայն այս մասին՝ առայժմ ոչ մի խոսք:

Ձեզ իհարկե հայտնի է, որ հայերը, որոնք դավանանքի առումով ընդհուպ մինչև քրիստոնեական դարաշրջանի չորրորդ և նույնիսկ յոթերորդ դարը փարսեր**** էին, իրենց կոչում են հայք կամ Հայկի հետնորդներ, որը եղել է բաբելոնյան արքա Բիլի (Բելի [3]) ժամանակակիցը:

Մահից հետո նրան աստվածացնելով՝ հայերը պաշտել են նրան որպես արևային և լուսնային աստված: Ըստ պաշտոնապես ընդունված թվարկության՝ Հայկն իր ծաղկունքն է ապրել Ք.ծ. 2200 տարի առաջ, իսկ համաձայն ճշմարտության՝ դա եղել է 7000 տարի առաջ: Նրանց առասպելը պատմում է, որ Հայկն իր տոհմով ստիպված է եղել գաղթել Բաբելոնից Հայաստան՝ Բելի կրոնական հալածանքների պատճառով, որը ջանում էր փարսական հավատը վերածել սաբեականի՝ Լուսնի պաշտամունք ներմուծելով Արևի պաշտամունքի մեջ: 26 դար անց (ըստ պաշտոնական թվագրության), երբ Տրդատ արքան՝ [հայոց փարս*****] Արշակունիներից վերջինը, սկսեց բռնի կերպով նրանց քրիստոնյա դարձնել (չորրորդ դար), և նոր հավատն այստեղ տարածեց «Լինելիության» տիեզերածնական իր տարբերակը, Հայկը պատիվ ունեցավ վերածվելու Նոյի որդու՝ Հաբեթի հետնորդի: Բայց ո՞վ է Նոյը. բարեհամբավ մի նահապետ, որն օժտված է բոլոր առաքինություններով, բացի մեկից՝ երբևէ ծնված լինելու բախտից: Բայց նույնիսկ մոռացվող ավանդապատումներն են վկայում այն մասին, որ հայերը հավատարիմ են մնացել Զրադաշտի ուսմունքներին: Նրանք հետևել են այդ ուսմունքներին այն ժամանակներից սկսած, երբ Մուզար Օհանը կամ Անեդոտը՝ Երկնի կամ Արևի Առաքյալը (առաջին Օդակոն Անո-Դափոսը՝ մարդ-ձուկը) ամեն արևածագի ծովից հայտնվելով և մայրամուտին էլ ետ սուզվելով՝ ուսուցանել է նրանց շնորհի ուսմունքը՝ ողջ նրանց արվեստն ու մշակույթը: Եղել է դա Ամենոն Հալդեցու օրոք՝ 68 սարի (Խորենացու մոտ՝ «շար» – ծ. թ.) կամ 244800 տարի Ջրհեղեղից առաջ: Դրանից հետո (ինչպես ժամանակագրական գլանների հիման վրա պնդում են ասորագետները) ևս մի քանի Օդակոններ են դուրս ելել ծովից, իսկ վերջինը նրանցից՝ հալդական արքա Ուբարա-Տուտուի («Մայրամուտի հրացոլքի»)՝ Բերոսի (Խորենացու մոտ՝ «Բերոսոս» – ծ. թ.) նախաջրհեղեղյան արքաներից նախավերջինի օրոք [4]: Այդ ջրային ուսուցիչները՝ բոլորն առանց բացառության, դուրս են ելել Պարսկական Ծոցի ջրերից՝ գալով իրենց բնակավայրերից, որոնք անհայտ հողերում են գտնվում [5]:

Եթե ուսումնասիրենք Անեդոտի մասին ասքը, որը մեզ է հասել Ապոլոդորոսի (մ.թ.ա. 2-րդ դարի հույն պատմիչ – ծ.թ.) կողմից, ապա և այն ամրապնդենք Հայաստանի նախաքրիստոնեական առասպելներով, որոնք վկայում են, որ Անեդոտն է իրենց համար բացահայտել հողի սերմերը, ուսուցանել է խոնարհվել մայր-Երկրին և հայր-Արևին և ցույց տվել, թե ինչպես այդ երկուսի օգնությամբ պտուղ աճեցնել, այսինքն՝ իրենց մատուցել է հողագործության արվեստը, ապա հազիվ թե զարմանանք, եթե պարզ դառնա, որ նրանց պատմական հիշողության մեջ հալդական Օհանն ու Զրադաշտը նույնական են: Հալդական Անեդոտն անվանվել է «Որդի Ձկան», իսկ վերջին բառը հենց Զրադաշտի մոր անունն է: Հետաքրքիր է, թե ի՞նչ կասեն այս առթիվ Զենդ-Ավեստայի ձեր հետազոտողները՝ փարսերն ու եվրոպացիները: Հնարավոր է, որ շատ կզարմանան, եթե իմանան, որ հենց Զրադաշտ-Անեդոտի հելլենականացված անվան շնորհիվ է (հույների մոտ այն վերածվել է Հովհաննեսի), որ հայերի քրիստոնեացումն ընթացել է ո՛չ այնքան ցավագին, որքան որ կարող էր լինել իրականում: Եվ ես պատրաստ եմ դա հենց հիմա ապացուցել:

Ալադաղից ուղևորվեցի Դիադինից փոքր-ինչ դեպի արևմուտք և կանգ առա Սուրբ Հովհաննեսի՝ «Հովհաննես Նախավկայի» վանքի մոտ: «Սուրբ Հովհաննեսը» Հայաստանի հինավուրց քրիստոնեական վանքերից է: Այն կառուցվել է նախաջրհեղեղյան Հրո տաճարի տեղում՝ Եփրատի ձախ ափում, վեհափառ Նպատի ստորոտում: Քրիստոնեական դարաշրջանից շատ առաջ այստեղ քաղաք է եղել, որին ոմանք Բագավան են անվանել, ոմանք էլ՝ Դիցավան: Այն նվիրված է եղել Ահուրա-Մազդային կամ Արամազդին: Այդ երկիրը հարուստ է ավանդապատումներով, և նույնիսկ եկեղեցական գրադարաններն են պահպանել նախաքրիստոնեական դարերի բազմաթիվ հուշարձանների բնօրինակներ: Այլ բաների շարքում այստեղ կա մի հաստ ձեռագիր, որի մագաղաթներում գրառված են հայ կրակապաշտների բոլոր տոների ժամանակագրությունը: Հատուկ ճոխությամբ աչքի է ընկել Նոր տարին, որը նրանց մոտ նշվել է օգոստոսին: Զրադաշտական փիլիսոփայությամբ հղկված հայկական քաղաքակրթությունը կարծես թե օգտվել է համարյա բոլոր ժամանակակից հարմարավետություններից: Այդ ժամանակագրություններն (քրիստոնեական դարաշրջանի 4-րդ դար) իրենց մեջ ասք են պարունակում նաև Բարձրագույն քուրմ Մաժանի (որի ուրվականով ամեն օր ինձ փորձում են ահաբեկել ներկայիս տեղաբնիկները) մահվան ու թաղման մասին: Նա Տիգրան 3-րդ արքայի եղբայրն էր: Երբ փոխվել է այս աշխարհից, արքա եղբայրը նրա հիշատակին կառուցել է վեհաշուք հրո տաճար: Դրան կից շինվել են նաև մի քանի հյուրանոցներ, որոնք օթևան ու սնունդ են տվել ամեն ճամփորդի և մխիթարություն ուխտի եկածներին՝ անկախ իրենց ազգությունից (նույնը վկայում է նաև Խորենացին – ծ.թ.): Ավա՜ղ, դրանք իրենց հավատի վերջին արևաշող օրերն էին: 302 թ.-ին Տրդատ արքան, արքունիքի և բանակի աչքի առաջ, հենց այս նույն վայրում Եփրատի ջրերով քրիստոնյա է կնքվել Գրիգոր Լուսավորչի կողմից: Անկասկած է, որ երանելի սուրբն իրեն լուսավորված է համարել փայլուն գաղափարով. այլապես, եթե այդ պայծառացումն այն ժամանակ չլիներ, ապա բազմամիլիոն հայեր ցայսօր կմնային որպես կրակապաշտներ:

Թեև արքան ու արքունիքի մի մասը քրիստոնյա են դարձել, այնուհանդերձ ժողովուրդն ընդդիմացել է դրան և նոր հավատի է բերվել բռնի ուժով: Այդ դիմադրությունը խորտակելու նպատակով Գրիգորը հենց այդ նույն տարում խորհուրդ է տվել արքային, որ հողին հավասարացնի Բագավանի հրո տաճարը և դրա տեղում կառուցի քրիստոնեական եկեղեցի: Այնուհետև դրանում թաղվել են մասունքներ (կողոսկր և երկու մատի ոսկորներ), որոնք իբր պատկանել են սուրբ Հովհաննես Մկրտչին կամ «Նախավկային»:

Մակեդոնիայից մեկուկեսդարյա կախվածության ընթացքում (Ք.ծ.ա. 325թ.-ից սկսած) հայերն իրենց մարդ-ձուկ Անեդոտին արդեն հասցրել էին կնքել Հովհաննես անունով: Ուստի և նրանց հեշտորեն կարողացան հավատացնել, որ «Հոհաննես Մկրտիչը», որը մարդկանց ջուրն էր մտցնում, նույնական է այն Հովհաննեսի կամ Օհանի հետ, որը ջրից դուրս ելնելով խրատում էր իրենց նախնյաց, ապա կրկին վերադառնում էլ ետ դեպի ջուրը: Կարճ ասած՝ անվան ու տարերքի նույնականությունն օգտակար դաշնակիցը դարձան այն պլանի, որը մոգոնել էր դիվանագետ սուրբը: 11-րդ դարի վերջում արդեն ողջ Հայաստանը քրիստոնեացված էր [6]:

Բարոյական խրատը, որը կարելի է հետևեցնել այս պատմությունից, այն է, որ ծերունիները մահանում են, նոր սերունդ է հասակ առնում, սակայն նույն այն մոլեռանդ ու աղանդական ոգին, որն այսօր թև է տալիս միսիոներին ու հոգևորականին, թև է տվել նաև անցյալի միսիոներին ու հոգևորականին, քանզի հոգևորական դասն ամենադիմացկունն է: Հալդական Օհանի առասպելն ու նրա նկատմամբ հավատը ժամանակակից փարսականության միակ տարբերիչ գծերն են հինավուրց հայերի մոտ: Եվ այնուհանդերձ ես չեմ ուզում պնդել, թե նախքան Սասանյանների ժամանակաշրջանը փարսականության մեջ նմանատիպ հավատ չի եղել՝ թեկուզ և առասպելների տեսքով: Այն ժամանակ, երբ Սասանյանների անկման հետ մեկտեղ մարեցին պարսից պետականության վերջին կայծերը, համարյա բոլոր այն գրքերն ու գրվածքները, որոնք Ալեքսանդրը խնայել էր, անհետ կորսվեցին: Ինձ քաջ հայտնի է, որ Սասանյան դինաստիան վերականգնեց մոգերի դավանանքն իր ողջ նախաստեղծ հրաշափառությամբ: Իսկ հինավուրց հալդական մոգերը հավատում էին Օհանին՝ մարդ-ձկանը, պատգամաբերին, որին առաքել է Բելը՝ Արևային Աստվածությունը, որպեսզի խրատի մարդկությանը (ինչպես Բերոսոսն է ասում՝ Բելի տաճարի քուրմը): Զրադաշտին դիտել որպես մոգերի դավանանքի հեղաշրջող՝ նույնն է, թե մոտեցնել նրա ծաղկունքի դարաշրջանը քրիստոնեական դարաշրջանի շեմին. իսկ այդ դեպքում այդքան մեծ տարակարծություն գոյություն չէր ունենա նրա ապրած ժամանակի վերաբերյալ, ինչպիսին հիմա մենք տեսնում ենք հույն պատմիչների մոտ:

Նամակիս վերջում՝ ևս մի քանի խոսք: Բյուզանդական կայսր Հերակլիոսը, 634-639 թթ. վերադառնալով պարսկական արշավանքից և տեսնելով, թե որքան խղճուկ վանքում է թաղված այնպիսի գանձը, ինչպիսին «Նախավկայի» մասունքներն են, հրամայեց քանդել այդ շինությունը և դրա տեղում կառուցել վիթխարի մի եկեղեցի: Դրա արտաքին վեհաշուք ու հոյակերտ համամասնությունները մինչև այսօր էլ հիացնում են անցորդին: Դա Հայաստանի ամենամեծ շինությունն է (Ներկայումս այն հիմնովին ավերված է – ծ.թ.): Սակայն ներսը խավար է ու դատարկ: Պատը, որի վրա դրվատված է բյուզանդական կայսրի գովելի վարքը, խոցոտված է մուսուլմանական փամփուշտներով… Գմբեթը հենված է չորս գրանիտե զանգվածեղ սյուների վրա, որոնցում մի շարք խուցեր են արված, որոնք դասավորված են մի քանի հարկերով: Խցերն իրար հետ կապվում են սյուների շուրջը պտույտ տվող պարույրաձև աստիճաններով և ունեն գաղտնուղիներ, որոնցով վտանգի պահին դրանց կենվորները կարող են հասնել մինչև գմբեթ, իսկ այնտեղից՝ ուղիղ դեպի լեռան սրտում գտնվող բնական քարանձավները: Ոչ վաղ անցյալի քրդական ներխուժումների հետևանքով անհետացել են եկեղեցական սպասքի վերջին մնացորդներն ու զոհասեղանը, և նույնիսկ սուրբ կողոսկրն ու երկու մատը չեն կարողացել պաշտպան կանգնել այս վայրին: Եվ միայն հինավուրց ձեռագրերից ու գրքերից կազմված գրադարանն է, որ որպես անպետքություն ցաք ու ցրիվ փռված է խցերի բոլոր անկյուններում և իր կողմը չի գրավում ոչ մի քրդի: 1877 թ.-ին այստեղ եղած երեք վանականներից միայն մեկն է մնացել, որից էլ դաշույնի ու մի քանի աբասի [7] դիմաց ստացա մի քանի արժեքավոր ձեռագրեր…

Հ. Ս.

Ծանոթագրություններ՝ թարգմանչի կողմից

*Անկետիլ Դյուպերոն – 18-րդ դարի ֆրանսիացի ճանապարհորդ և ազգագրագետ: 1771 թ.-ին ֆրանսերենի է վերածել և հրատարակել Զենդ-ավեստայի որոշ ձեռագրեր:

**Շպիգել – 19-րդ դարի գերմանացի գիտնական: Հայտնի է որպես Զենդ-ավեստայի մի հատվածի՝ Վիդվեդատի, թարգմանիչ գերմաներեն լեզվի (1877 թ.):

***Մարտին Հաուգ – արևելագետ (օրիենտալիստ). հայտնի է որպես «Նոթեր ֆարսերի մասին» գրքի հեղինակ:

****Նամակում «փարս» տերմինը գործածված է «զրադաշտական» իմաստով, որի համար հիմք է հանդիսացել Հնդկաստանի հյուսիսային շրջաններում բնակվող փարսերի զրադաշտական կրոնին ցայսօր հավատարիմ մնալու հանգամանքը: Վերջիններս մեր տարածաշրջանից Հնդկաստան են գաղթել Ալեքսանդր Մակեդոնացու, հետագայում նաև արաբական արշավանքների ընթացքում և դրանց հետևանքով:

****Բառը կամ բառերը հավանաբար կորսվել են սույն «Նամակ…»-ը Ե.Պ.Բ.-ի «Մահ և անմահություն» ժողովածուի մեջ զետեղվելու կամ գրքի հետագա հրատարակումների ընթացքում: Ռուսերենից թարգմանելու համար օգտվել եմ «Նամակ…»-ի գրքային ռուսերեն տարբերակից՝ ի վիճակի չլինելով գտնել դրա առաջին անգամ հրապարակված ամսագրային տարբերակը:

թարգմանիչ՝ Խ. Մանասելյան