Զաքարիա Քանաքեռցի - Ականատեսի ուշագրավ վկայություններ

Գիրք Բ, գլուխ ԻԷ

Վասն խաւարման արեգական

Ի թուին ՌՃ եւ Գ յօգոստոսի Բ[2]` յաւուր Դ[4] ‘ի Աստուածածնի բարեկենդանին էի ես ՚ի մայրաքաղաքն Պարսից ՚ի Թաւրէզ, եւ ՚ի երրորդ ժամու աւուրն խաւարեցաւ արեգակն, եւ եղեւ տիւն որպէս ամպով ծածկեալ գիշեր, եւ խաւար կալաւ զտիեզերս, եւ աստեղքն ճառագայթեալ երեւէին այլակերպ. եւ ամենայն արուեստաւորք եւ վաճառականք աղխեցին զդրունս խանութից եւ կրպակաց իւրեանց. վասնզի ՚ի նոյն ժամու բազմացան գողք: Եւ թռչունքն` որք կային ՚ի քաղաքն` սասանեցան, եւ ահ եւ երկիւղ անկաւ ՚ի վերայ ամենայն մարդոյ: Եւ մնաց այնպէս խաւար ՚ի չափ կէս ժամու. եւ ապա ծագեաց զլոյսն: Իսկ իշխան քաղաքին` որոյ անուն էր Բէճան բէկ` ժողովեաց
զամենայն գիտունս Պարսից, զի քննեսցեն` թէ զէ՞նչ էր պատճառ խաւարման արեգականն: Ոմանք ասացին` թէ թագաւոր մեռանի: Ոմանք ասացին` պատերազմ լինի եւ հեղումն արեան: Ոմանք ասացին` մահ անկանի: Եւ այլք` այսպէս եւ այնպէս: Իսկ իշխանն ոչ հաւատաց ասացելոց նոցա. այլ առաքեաց յեկեղեցին Հայոց, զի քահանայք նոցա քննեսցեն: Եւ էր անդ վարդապետ մի` Զաքարիա անուն` ՚ի գեղջէն Աստապատու, եւ մեք եւս ընդ նմա, եւ քննեցաք տօմարական արհեստիւ` եւ գտաք` զի լուսինն Լ[30] օր ոչ կատարէ զգնացս իւր, այլ ԻԹ օր եւ կէս ընթանայ, եւ այն մնացեալ կէս օրն ընծայումն առնու. եւ ա'յն է` որ յորժամ Հայոց տօմարի Կիսակ առնեն, ԻԹ եւ կէս երթան յերեսնիցն, եւ մնայ կէս, եւ ա'յն է կիսակ ամսոյն: Նոյն յայս խաւարմանս ԻԹ լուսնին կատարեալ էր զընթացս իւր, եւ ՚ի կիսոյ աւուրն ԻԹ եւ կէս առնոյր լուսինն ընծայումն յայնմ գօտւոջ, որ ունէր եւ արեգակն, եւ ՚ի նոյն գօտում ՚ի ներքոյ արեգականն` ընծայումն էառ լուսինն եւ եկաց ընդդէմ արեգականն եւ խաւարեցոյց զնա: Եւ զի մնաց խաւար կէս ժամ, ա'յն կէսն երեսնիցն պակասն էր, զի անցեալ լուսնի պակասն էր եւ նոր լուսնի սկիզբն որպէս ՚ի մտանել, արեգական ցերեկին` աւարտ լինի եւ գիշերին սկիզբն: Այսպէս եւ յայն կէս ժամուն` որ լուսինն ընծայումն առնու` ոչ կատարեալ Լէ եւ ոչ ԻԹ, այլ կէս ժամ. այս կէս ժամքս եւ կէս աւուրքս ժողովին, եւ առնէ Բ. Գ տարին` ԳԺ լուսին: Եւ այս խաւարումս պատահեցաւ ՚ի ԳԺ լուսնին` ՚ի սկիզբն ընծայմանն լուսնի: Զայս պատմեցաք մեք ծառայից իշխանին, թէ ոչ գոյ վնաս ՚ի խաւարմանէ արեգականն. քանզի լուսինն ՚ի ներքոյ կալով` խաւարեցոյց զնա: Եւ գնացեալ նոցա` պատմեցին իշխանին, զոր եւ լուան ՚ի մէնջ. եւ նա սրտապնդեալ ճշմարտեաց զմեզ, եւ զմօլնայսն իւրեանց ստեաց եւ արհամարհեաց. եւ առաքեաց մեզ բազում միրգ եւ չամիչ:


Գիրք Բ, գլուխ ԼԶ

Վասն իջանելոյ լուսոյն յերկնից

Զայս պատմութիւնս պարտ է առաջ գրել ՚ի թուին ՌՁՂ, բայց ՚ի մոռացմանէ աստ գրեցաւ: Քանզի մինչ մանուկ էի ես ՚ի տան մերում ՚ի Քանաքեռ, եւ յաւուր Խաչվերացին գնացաք ընդ հօր իմում յայգին մեր, որ մերձ է ՚ի գիւղն Կարմիր-բերդ կոչեցեալ` առ ափն Հուրաստան գետոյն` ՚ի ներքոյ կամրճին: Եւ ՚ի մտանել արեգականն, հայրն իմ աղօթեր յերեկոյեան ժամն. չեւ եւս էր մթացեալ, այլ լոյս աւուրն դեռ եւս կայր, յանկարծակի պատառեցաւ կապուտակ եթերն յարեւելից կողմն, եւ էջ լոյս սաստիկ եւ ահագին, լայն եւ յերկայն, եւ էջ մինչեւ մերձենալ յերկիր, եւ լուսաւորեաց ճառագայթ նորա զտիեզերս պայծառ առաւել քան զարեգակն. եւ սկիզբն լուսոյն ճախր առնոյր` որպէս անիւ երթայր դէպ ՚ի հիւսիս` հանդարտութեամբ եւ մեղմով, եւ ճառագայթեալ լոյսն կարմիր եւ սպիտակ, եւ առաջի լուսոյն որպէս թէ աստղ ՚ի չափ արուսեկին ընթանայր բացագոյն թզաչափ մի, եւ հայրն իմ թողեալ զժամ աղօթիցն` սկսաւ լալով երգել զշարական գկ. Լոյսդ որ ընդ լուսով Աստուածութեան. Զ շարական աւարտեալ` մինչ երեւիւր լոյսն, եւ ապա հեռացաւ եւ եղեւ աներեւոյթ: Եւ լուաք` թէ մինչեւ յԱխլցխէ տեսեալ են զաստուածային եւ հրաշափառ լոյսն:


Գիրք Բ, գլուխ ԾԱ

 Վասն ահագին շարժին Երեւանայ

Ի թուին ՌՃԻԸ (1679) ՚ի յունիս ամսոյ Դ` աստուածասաստ բարկութիւն եղեւ ՚ի վերայ երկրին Արարատեան. զի հայեցաւ աստուած բարկութեամբ յարարածս իւր. յետ Համբարձման Գ շաբաթի աւուր յԷերրորդ ժամուն յանկարծակի գոռաց երկիր որպէս ամպքն. յետ գոռալոյն ահագին թնդմամբ շարժեցաւ. երկիրն Արարատեան առհասարակ դողայր եւ երերիւր, ըստ ասացելոյն, ո՞հայի երկիր, եւ տայ դողալ նմա. եւ թէ հիմունք երկրի տատանէին. եւ եկեալ շարժս այս ՚ի կողմանց Գառնւոյ` եւ փլան ամենայն շինուածք եւ գեղեցկայարկ բնակութիւնք, եւ վանորայք, եւ եկեղեցիք: Այսոքիկ են աւերեալ եկեղեցիք, Աղչոց-վանք, Այրի-վանք, Հաւուց-թառ, Տրդակերտն (Տրդատակերտն), Խորվիրապն, Ջրվէզ, Ձագավանք, երեք եկեղեցիք յԵրեւան, Նորագաւիթ, Նորգեղ, Ձորագեղ, Նորք, Գամրէզ. եւ բերդն Երեւանայ ՚ի հիմանց տապալեցաւ. մզկիթ եւ մինարայք. ՚ի բազում տեղիս աղբիւրք բղխեցին, եւ բազում աղբիւրք խցան: Եւ փլան քարափունք, եւ լցան առուքն, եւ արգելին զգնացս ջուրց: Եւ բազում գեղորայք քակեցան: Եւ ՚ի Քանաքեռ գիւղ ոչ մնաց բուն մի հաւու. եւ էր զարմանք, զի ՚ի նոյն Քանաքեռ ՚ի տուն մի անկան չորեքին որմունք, եւ տանիքն ՚ի վերայ չորս սեանցն եկաց անշարժ` որպէս թէ կախեալ զօդոյն: Եհաս շարժն մինչ ՚ի գիւղաքաղաքն Կարբի, եւ Գ արք մեռան: Եւ ՚ի սուրբ ուխտն Յօհանավանք փլան ամենայն գեղեցիկ ապարանքն, եւ եկեղեցին խախտեցաւ. եւ մեք հազիւ զերծաք ՚ի մահուանէ: Եւ նոքա` որք մնացին ՚ի տակ հողոյն, զոր ինչ կարացին հանել` հանին, եւ զոր ոչ կարացին` եղեւ գերեզմանք նոցա տունք իւրեանց: Եւ մեռեալքն յոլովք էին քան զկենդանիս: Զի թէպէտ յամենայն տեղիս ոչ կարացի իմանալ զմեռեալսն, այլ ՚ի հայրենի գիւղն իմ Քանաքեռ թուեցին զմեռեալսն ՌՄԻԸ. ոչ մնաց շուն, ոչ կատու եւ ոչ հաւ: Եւ յամեաց շարժն մինչեւ ՚ի հոկտեմբեր ամիսն: Եւ յամենայն օր գոռայր երկիրն, օր Գ, օր Դ, օր Ե, եւ ապա գայր շարժն. բայց վնասն յառաջի օրն եղեւ. որք մնացին կենդանի` կապերտավրանօք բնակէին յայգիս` եւ ՚ի պարտէզս` եւ յանվայր տեղիս. եւ յառաջին օր շարժին եկին դեսպանք յԱրզրումայ` եւ տեսին զշարժն: Իսկ խանն ՚ի նոյն օր առաքեաց դեսպանս առ Շահն, եւ ծանոյց զաւերումն շարժին. եւ դեսպանացն Օսմանցւոց ոչ եթող գնալ` մինչ ՚ի գալ պատգամաց Շահին: Եւ յետ ԵԺան աւուր եկն փութագնացն, եւ հրաման շինելոյ բերդին եւ եկեղեցեացն. եւ մունետիկն գոչէր, թէ հրաման է Շահին, զի քրիստոնեայք շինեսցեն զեկեղեցիսն` զոր քակեալ է. եւ յայսմ պատճառէ շինեցաւ ՚ի բազում տեղիս եկեղեցիք թէ' ՚ի նորա ժամանակին եւ թէ' յետ նորա. եւ ապա արձակեաց զդեսպանսն: Եւ ապա եկն մեծ իշխան Միրզայ-Իպրահիմն, զոր ասէին Հատրբէճան-Վազրի, նստաւ յԵրեւան. եւ կոչեաց զմերձակայ ղանորայս, զՆախչուանայ, զՊարաւայ, զԶակամայ, զԼօռոյ, եւ զՍուլթանսն, զՄակուայ, զԱկուռոյ, զՈւտարակայ (գուցէ զԱշտարակայ), զԾարայ: Եւ եկին սոքա` եւ շինեցին զբերդն երեքորմեայ ամրագոյն քան զառաջինն: Եւ զկամուրճն` որ ՚ի ներքոյ բերդին էր ՚ի վերայ Հուրաստան գետոյ` որ ասի Զանկի, զնա եւս շինեցին ամրագոյն. եւ զառուքն` որք խափանեալ էին, նորոգեցին, եւ բերին զջուրն ՚ի քաղաքն Երեւան: Եւ ապա հաստատեցաւ կարգն Երեւանայ ամենայն պիտոյիւք մարմնաւորօք` որքա'ն եւ իշխէր սա Երեւանայ:


Գիրք Բ, գլուխ ԾԳ

Վասն նշանացն երկնից

Յառաջ քան զշարժն եղեւ նշան ինչ յերկինս. զի տեսին ՚ի գիշերի միում յօդս` որպէս թէ նիզակաբունս կապուտս` եւ երկայն եւ լայն` ՚ի հարաւոյ եւ ՚ի հիւսիս, եւ երկոքին ծայրքն բարակ որպէս դեղարդի. եւ սակաւ սակաւ դարձոյց զտտունս իւր յարեւելս եւ յարեւմուտս. եւ այնպէս կացեալ յաւուրս Ի` եւ անյայտ եղեւ: Յետ այսորիկ երեւեցաւ աստղ մի ՚ի Միջերկրեայս` սաստիկ մեծ քան զայլ աստեղս, դեղին գունով, ունելով զհերս երկայն եւ լայն` սպիտակ որպէս զձիւն, ձգեալ դէպ յարեւմուտս. եւ փայլէր հերքն` որպէս թէ կայծս թափել յերկիր, եւ ահարկու տեսողացն. եւ կացեալ այնպէս ամիս մի, եւ լինէր երկօրեայ երեւիւր մինչեւ ցառաւօտ, երբեմն ՚ի մէջ գիշերի, եւ երբեմն յառաւօտին եւ երբէք ո'չ շարժէր ՚ի տեղւոջէն. եւ ապա եղեւ անյայտ: Յետ այսորիկ երեւեցաւ յարեւելս աստղ մի կարմիր որպէս որդան, եւ ունէր երիս գէսս, մին սպիտակ, մին աստղագոյն եւ մին խարտեաշ` բոլորագունդ, ինքն բարձր, եւ գէսքն կախեալ դէպ ՚ի երկիր, ինքն կայր անշարժ, գէսքն շարժէին երբեմն երբեմն. եւ կացեալ աւուրս վեց, եւ յետ վեց աւուրց գէսքն ցրուեցան, եւ ինքն երեւիւր ՚ի բազում աւուրս. եւ կորեաւ անհետ:


Գիրք Բ, գլուխ ԾԴ

Վասն միւս նշանին երկնից

Մինչդեռ մանուկ եկ ես ՚ի հայրենի գիւղն իմ Քանաքեռ, եւ խօսէաք ընդ յարակից մանկունս. եւ ՚ի կարգ զրուցաց ասացին մանկունքն, թէ օձն ապրի մինչ ՚ի Ռ ամն, եւ ՚ի Ռ ամէն լինի վիշապ, եւ հրեշտակք Աստուծոյ քարշեն զնա յերկինս, եւ թողուն ՚ի վերայ մեծամեծ վիմաց` եւ սատակի: Զայս առասպել մանկանց. սակայն ինձ հաւատարիմ գոլ թուի. զի ՚ի ժամանակի ծերութեան իմոյ` մինչ էի ես ՚ի սուրբ ուխտն Յօհանավանք, յաւուր միում յԷերրորդ ժամուն ՚ի պարզոյ` յարեւմտեան կողմն երկինքն վառեցաւ որպէս հուր, եւ կայծակունք իջանէին ՚ի վայր, երբեմն ցելոյր որպէս փայլակն, եւ երբեմն խաղաղանայր. եւ հրոյն կախեալ կայր ՚ի վայր որպէս առասան մինչ ՚ի երկիր. եւ ՚ի ծայր պարանին կապեալ կայր որպէս վիշապ` կապուտ որպէս ամպ` գլուխն եւ մէջն եւ տուտն որպէս ճշմարիտ վիշապ, եւ տուտն շարժէր այսր եւ անդր, գլուխն եւ մէջն գալար առնոյր. եւ առ սակաւ բարձրանայր յերկրէ, եւ եհաս մինչեւ ՚ի հուրն. եւ մնաց անդէն փոքր մի. եւ ապա պատառեցաւ հուրն դարձեալ. եւ վիշապաձեւն սեւացեալ որպէս ածուխ` անկաւ յերկիր յանկարծակի. բայց ոչ իմացաք` թէ ո'ւր անկաւ. սակայն ա'յսքան բազումք տեսին որպէս եւ գրեցաք:


Զաքարիա Քանաքեռցու «Պատմագրութիւն» մատյանն ամբողջությամբ՝ այստեղ